Phía sau trang sách
thế giới đã thay đổi. hoặc phụ nữ bao giờ cũng thế mà ta không biết
“Nếu cần thì gọi hai người đàn ông làm chứng, nếu không có đủ đàn ông thì một đàn ông và hai đàn bà”
(Con Bò, câu 282 – kinh Qur’an)
#Metoo, Time’s Up hay #OscarsSoWhite đã bắt đầu gặt hái những thành công nhất định kể từ khi dậy sóng 1-2 năm trước sau cơn rúng động bê bối của Harvey Weinstein. Lần đầu tiên sau bấy nhiêu năm, những giá trị phụ nữ được đưa lên, xem xét và nhìn nhận một cách đúng đắn và đầy đủ. Và không gì khác, chính những giải thưởng như Oscar hay BAFTA vừa qua đã cho thấy những nỗ lực cố gắng (dẫu cho vẫn còn khiêm tốn) của những gì mà vụ mùa ấy đáng thu được. Từ lời phát biểu công tâm của Joker Joaquin Phoenix với sự phân biệt đối xử người da màu cho đến câu đùa thâm sâu của Issa Rae “Xin chúc mừng những người đàn ông ấy”, ta vẫn thấy đâu đó giá trị người da màu và phụ nữ vẫn còn bỏ lửng. Nhưng dẫu sao, từ đó nhìn vào sự cố gắng, những bộ phim kỳ công như Judy, Marriage Story, Little Women hay Bombshell đã phần nào cho thấy phụ nữ ngày nay không còn giậm chân tại chỗ. Họ có thể ra tranh cử tổng thống như Hillary Clinton, trở nên giàu có như Rihanna, quyền lực như Beyoncé hay cất lên tiếng nói đầy tính cá nhân như Lady Gaga,… và còn nhiều điều họ có thể làm hơn thế nữa.
Nhưng ở một khía cạnh khác, phần lớn những yếu tố nữ quyền ta thấy trong dòng chảy xa hoa của Hollywood hay lớp hào nhoáng của nền giải trí thường là khía cạnh mở. Có nghĩa ở đó, phụ nữ đấu tranh cho vị trí của mình, quyền lợi của mình, cho những thứ mà mình có thể làm tốt tương đương một người đàn ông nhưng lại không được công nhận đủ. Ở đó họ vẫn có quyền sống, vẫn có thể được công nhận; nhưng nếu giảm xuống một nấc, khi họ không sống một cách tự do, không những bị đàn ông hạ bệ mà còn bị hủ tục chen lấn? Đó là khi tiếng nói phụ nữ đã không còn mở. Đó là đợt tấn công toàn thể. Một cách hoài nghi, văn chương Hồi giáo chính là mặt bị giản thể ấy. Cho đến nay, văn chương của địa hạt này vẫn còn ít được quan tâm, có chăng dậy sóng đôi chút khi Salman Rushdie lãnh án tử hình vắng mặt từ các thủ lĩnh tôn giáo cực đoan. Thế nhưng, cũng như vẻ đẹp và sự huyền bí Đông phương, văn chương Hồi giáo lạ lùng nhưng cá tính, đồng thời là tiếng nói mạnh mẽ dấn sâu vào đời sống phụ nữ như nhát dao xé toang hủ tục, phơi bày ra thế giới hiện thực những gì ta vẫn chưa biết, thâm sâu nhưng cũng không kém phần hài hước.
Bài viết này đề cập đến năm cuốn sách, cả những cuốn hư cấu và tự thuật. Trong đó gồm hai cuốn văn chương hiện thực châm biếm của nhà văn người Liban Rachid El-Daif mà Thuận dịch trong những năm vừa qua – Cho xem đùi nào Leila và Con miu cái của nàng Sikirida. Thêm vào đó, phiên bản “Crazy Rich Asians” của thế giới Hồi giáo đến qua cây viết Rajaa Alsanea mang tên Những tiểu thư Hồi giáo. Hai cuốn tự truyện đau xót làm dậy sóng dư luận những năm về trước, một của Nojoud – cô bé Ly hôn tuổi lên 10; và một của Latifa – cái tên giả mà vì những vạch trần hiện thực cô sẽ phải mang suốt đời còn lại, được tái hiện trong Khuôn mặt bị đánh cắp.
Ở đó, một mặt hiện lên vẻ đẹp của các quốc gia Hồi giáo từ phong cảnh, con người cho đến cảnh ngộ bị băm nát, nổ tung của những xung đột lên cao. Trong chính những cảnh huống ấy, hình tượng người phụ nữ – vai vế vốn luôn bị xem thường trong xã hội này – hiện lên một cách nổi bật. Họ có thể dũng cảm trong nét giễu nhại của Rachid El-Daif, có thể hiện đại theo chuẩn trong tiểu thuyết của Rajaa; nhưng ở mặt khác, họ cũng bị tự do ruồng bỏ, hà khắc xem thường như trong trường hợp Nojoud hay Latifa. Ở đó, vấn đề phụ nữ không là duy nhất; các nhà văn kể trên khéo léo lồng ghép những hệ tư tưởng giao thoa giữa các phông nền văn hóa – truyền thống dưới góc nhìn của thời đại mới. Ta có thể thấy những đối lập về giới, là sự xung khắc những giá trị mới cũ, hay tính nữ vượt lên dẫu cho những nhầy nhụa khinh thường. Dẫu cho không nhiều, năm cuốn sách trên ít nhiều mở ra cánh cửa lạ lẫm của địa hạt văn chương này – nơi còn nhiều bỏ ngõ, nhưng vàng vẫn luôn tồn tại ẩn sâu.
Tái hiện xã hội
Dù là tiểu thuyết hay tự thuật đi chăng nữa, đời sống xã hội Hồi giáo đương thời không ít thì nhiều đã được tái hiện trọn vẹn trong những cuốn sách này. Từ Liban – quốc gia tự do nhất khu vực Ả Rập cho đến Yemen đói nghèo hay Afganistan nội chiến, từ Ả Rập Saudi hào nhoáng cho đến Palestine xách động; tất cả được đem vào đây âm ỉ cháy. Bỏ lại sau lưng hiện thực tàn khốc của cuộc xung đột tôn giáo biến thành nội chiến, của những phiến loạn – chiến tranh; ở đôi nhịp thời khắc ta vẫn thấy dôi dư ra cảnh tượng tươi đẹp của đời sống con người. Đó có thể là những đường dây điện thoại nặng trĩu của Afganistan mà vì những hủ tục bóp nghẹn, chúng phải tải sức nặng của tất cả những lời than thở, những tiếng thở dài, những lời than vãn và những nụ hôn không thể thực hiện trong thế giới thực. Hay đó cũng có thể là đời sống hiện đại của những trung tâm thương mại, của những cô gái hút shisha, uống rượu, mặc thời trang thế hệ mới và lái BMW. Muôn mặt được đưa ra cho những phông nền, nhưng dẫu cho những tươi đẹp ấy, hiện thực sau rốt bỗng chốc khiến chúng chỉ như tia nắng lướt qua bầu trời âm u.
Ẩn đằng sau cái vẻ đẹp thức thời ấy, là chiến tranh, là nội chiến, là xung đột tôn giáo, là diệt chủng con người. Chúng lấy đi không chỉ vẻ đẹp cảnh quan, mà ở một mặt nào đó, là cả những chân kiềng của giá trị con người – tự do, niềm vui sống và được thể hiện mình. Ở đó, phụ nữ có thể bị quất bằng roi bọc chì khi họ mang giày trắng – màu lá cờ Taliban. Họ cũng có thể một đi không trở về một tối nào đó, bởi những xung đột tôn giáo giữa Cơ Đốc giáo, Hồi giáo; hay cả trong nội bộ dòng chảy Hồi giáo, giữa dòng Shite, Sunnite hay Druze. Ở đó, giết người là chuyện thường tình, không ai bận tâm lấy lại công bằng cho người thân mình; vì cũng như không khí, cái chết với họ nhan nhản ở khắp mọi nơi. Không khí là cái chết, mà không khí cũng là nhân quyền, hư vô, mênh mông và không lối thoát. Ở đó, như Rachid viết: “Nói cho cùng thì những cái chết vô tội vạ đã trở thành chuyện thường ngày ở Liban. Người ta có thể giết ai đó chỉ vì kẻ này đã từ chối không nhường đường khi lái xe, hay nhường chỗ khi xếp hàng mua bánh. Người ta giết nhau trong dửng dưng. Ở Liban, thời gian đó, giết người thậm chí không còn bị qui định là một tội ác. Tội ác chỉ là khi giết người có chủ ý”.
Giá trị con người ở thời khắc ấy trở nên rẻ rúng trước những cai trị hà khắc của tôn giáo cực đoan. Là sự cầm tù tự do của Taliban, là cái chết ép uổng của những cô bé lên 9 lên 10 không thể cất lên tiếng nói để rồi bị lạm dụng thân thể chỉ vì hai chữ “tự do”, “danh dự” của người đàn ông trong gia đình mình. Ở đó, những đứa bé vẫn chưa kịp lớn đã bị đưa đi như món hàng cứu viện xách động từ Iraq – chúng thanh toán lẫn nhau do những nguyên do còn bẩn thỉu hơn, như trộm ô tô, tranh cửa hiệu để tống tiền, buôn bán ma túy, dẫn gái, giành chỗ đậu xe, v.v. Xã hội Hồi giáo trong những cuốn sách này không được nhắc đến một cách tự thân, chúng chìm ẩn trong những cấu trúc ngữ nghĩa và ngôn từ tràn lan; thế nhưng đó là cảnh tượng không thể làm ngơ. Chúng hiển hiện, nổi bật chỉ như một dụng ý ngầm, nhưng đó còn là tiếng gào thét vào thế giới tự do, văn minh; của một xã hội không còn đói nghèo, bất công và cả chiến trận. Thế nhưng xã hội Hồi giáo không chỉ có thế, dường như chỉ là bước đầu.
Những luồng tư tưởng
Không khó để nhận ra những xung đột mới – cũ, Đông – Tây giữa các nhân vật trong cuốn sách này. Nếu bốn cô gái của Rajaa trong Những tiểu thư hồi giáo đại diện cho cách sống mới – kiểu “live fast, die young, be wild, have fun”; thì những nhân vật trường thọ như má Adiba trong Con miu cái của nàng Sikirida hay Z trong Cho xem đùi nào Leila lại như những rường cột niềm tin, truyền thống, về những ý nghĩ cổ điển. Nếu Rachid quăng thẳng vào những hủ tục xa xưa lát cắt sắc lẹm từ cái vốn được coi là không trong sáng, lành mạnh trong xã hội Hồi giáo – sex; thì Rajaa còn cất tiếng nói mạnh hơn, khi xây dựng hình tượng Michelle – một nữ anh hùng thời đại với những lý lẽ đóng đinh như thể Doris Lessing từng xây nên Anna Wulf trong Cuốn sổ vàng.
Ở đó Rachid El-Daif cười vào rường cột những luật lệ hà khắc một cách đầy châm biếm mỉa mai như thể một tình tiết trong Con miu cái của nàng Sikirida khi ông xây dựng cảnh huống để cho Sikirida và chính cháu gái mình cùng kết hôn giả với người đàn ông lái taxi – Abu Brahim trước sự chứng kiến đúng luật của thầy dòng, để má Adiba không phải bận tâm về sự hướng thần của mình. Kết hôn được cho là một trong những vấn đề tế nhị và có phần thiêng liêng trong fatwa, thế nhưng dù cho thế nào, con người ta vẫn cố tìm lấy khoảng hở để sống đúng cuộc đời mình. Dùng một thứ thiêng liêng tự thân để cười vào những cố định vô lý, Rachid một lần nữa cho thấy những nghịch lý làm giới hạn đi sự sống của con người; và cũng tái khẳng định ở một mặt nào đó, dẫu sao đi nữa con người sẽ vẫn luôn hướng về phía tự do – hướng về những thứ vốn thuộc về họ mà không một ai có thể lấy đi.
Và một lần nữa, điều này còn khẳng định đúng ở Những tiểu thư hồi giáo khi Rajaa xây dựng song song giữa một bên là những gì xã hội muốn và một bên là những gì các cô gái thời cô làm. Xã hội của cô mong muốn phụ nữ phải đi lại ít thôi, nói ít thôi để tìm được một tấm chồng. Xã hội ấy cũng xé toạc những cuốn tiểu thuyết lãng mạn, cô lập các mối quan hệ của con cái mình trong hiển hình của những người cha người mẹ. Xã hội này đồng thời căm ghét Valentine, gọi nó là tội ác màu đỏ. Xã hội thời bấy giờ cũng tạo nên thứ gọi là Uỷ ban phát huy đức hạnh và ngăn ngừa đồi bại, hay ngắn gọn hơn là Cảnh sát Tôn giáo, để ngăn ngừa những người khác giới đi gặp gỡ nhau. Thế nhưng vượt lên trên những cố định ấy, những cô gái của Rajaa vẫn tụ tập, chia sẻ với nhau dưới sự bảo trợ của Nuwayyen những quan tâm chính trị, việc chơi đùa các chàng trai hay tư duy sống cho chính bản thân mình của Michelle hay Lamees để rồi từ từ Gamrah hay Sadeems cũng tưởng thưởng chính lối sống ấy.
Thế nhưng nhìn nhận ở mọi khía cạnh, sự khác biệt ấy là điều hiển nhiên và khó dung hòa dù cho là xã hội nào. Mới – cũ, Đông – Tây vẫn luôn tồn tại song song trong mỗi một ngày. Một cách văn chương và đầy mới mẻ, cả Rachid và Rajaa đã cho ta thấy cách những đối ngẫu luôn sống cạnh nhau và khẳng định rằng, con người dẫu sao sẽ luôn vươn lên và sống đời mình chẳng chóng thì chầy chỉ là thời gian.
Những đối lập về giới
Trong bộ phim Marriage Story, nhân vật Nora do Laura Dern thủ vai đã có một phát biểu đậm tính luật sư được nhào nặn ra để 1) suy tôn nữ quyền và 2) mang cho cô giải Oscar danh giá thế này: “Người ta chẳng chấp nhận nổi những người mẹ bợm rượu, quát nạt con cái, mắng chúng là lũ khốn. […] Thử nghĩ xem, hình mẫu một người cha tốt đẹp chỉ mới được hình thành khoảng ba mươi năm gần đây thôi. Trước đó, các ông bố có quyền im lặng, lơ đãng, không thể dựa dẫm được và ích kỉ, tất cả chúng ta đều nói rằng mình muốn họ khác đi. Nhưng về cơ bản, ta chấp nhận họ. Ta yêu họ vì những khiếm khuyết của họ, nhưng người ta hoàn toàn không chấp nhận những khuyết điểm tương tự ở người mẹ. Ta không chấp nhận về mặt quy ước vai trò, ta cũng không chấp nhận về mặt tinh thần. Vì nền tảng trong đức tin Do Thái-Kitô giáo của chúng ta là dù Mary, Đức Mẹ của Chúa Jesus có như thế nào đi chăng nữa, bà cũng phải hoàn hảo. Bà là trinh nữ nhưng vẫn mang thai, kiên định ủng hộ con mình và ôm xác con khi con qua đời. Mà ông bố thì chẳng có ở đấy. Ông ta thậm chí còn không làm gì. Chúa ở trên thiên đường. Chúa là cha, và Chúa không xuất hiện. Vậy nên cô phải hoàn hảo […] Cô luôn phải tuân theo một chuẩn mực khác, đòi hỏi cao hơn.
Chán hết chỗ nói, nhưng đời là thế đấy”.
Và vâng, là đúng thế, đời là thế đấy và chán hết chỗ nói. Điều này cũng đúng trong trường hợp văn chương khi phần lớn (và hầu hết) những nhân vật nam trong các cuốn sách này đều như được đúc ra từ một khuôn. Họ là những người cha (của Amal, của Nojoud, của má Adiba) xấu xa, gia trưởng, độc đoán. Họ là những người đàn ông chưa kịp lớn (“tôi” và “cha tôi” trong Cho xem đùi nào Leila). Họ cũng là những người suy nhược, như tràng dài những anh người yêu của bốn cô gái (Waleed, Rashid, Falie, Khalid, Firas,…). Từ góc nhìn Rajaa là điều bình thường – khi cô là tác gia nữ nhìn về phía đàn ông dưới một xã hội không mấy thiện cảm. Nhưng với trường hợp Rachid, dường như đồng thời là sự suy tôn hình tượng những người phụ nữ, khi ông không ngại đứng dưới lập trường của người đàn ông cất lên tiếng nói đầy tính nữ.
Một cách cụ thể và đầy tỏ tường như trong Cho xem đùi nào Leila, những hành động trẻ con của “tôi” như Ngồi phơi đầu dưới mặt trời đổ lửa, tóc đẫm dầu ôliu, một ngày 21 tháng 6, một ngày chủ nhật, 10 giờ sáng (giờ mùa hè ở Beyrouth) để phản đối việc người cha lục tuần mong muốn kết hôn vì sợ cô đơn. Còn hơn cả thế, người cha ấy cũng không thua kém đứa con của mình, “Cha tôi mãi là một đứa trẻ cần được chăm chút, bảo vệ, và chúng tôi, những đứa con của ông, luôn có trách nhiệm phải lo lắng cho ông. […] Ông hành xử hệt như con thú động dục tuy bên ngoài ai cũng nghĩ là một người già trầm tĩnh”. Rachid điềm tĩnh khi nói về những nhân vật đàn ông của mình. Ông xây dựng họ như những bản photocopy di truyền, trong mối quan hệ cha – con như sự tiếp nối thời đại không bao giờ ngưng. Không những thế, ở Con miu cái của nàng Sikirida, Redouan và cha của cậu cũng trùng hợp thay – cùng làm phụ nữ mang thai để rồi biến mất. Đàn ông trong hai cuốn sách của ông là một sinh vật (có lẽ) thèm khát đến kỳ động dục, suy nghĩ nhiều hơn ở giữa hai chân thay vì trí não – có lẽ cũng là một điểm mỉa mai khác nữa.
Không những thế, ở đây, cái giả hình tính đực cũng được đưa ra như thứ ngụy biện cho những nghịch lý của một xã hội mà những điều luật được diễn dịch bởi giới đàn ông. Trong Ly hôn tuổi lên 10, cô bé Nojoud từng giải thích cảnh ngộ chính mình như sau: “Không chỉ hắn làm hại em, mà cả gia đình em, gia đình của riêng em cũng bảo vệ hắn. Tất cả những điều đó chỉ vì một vấn đề… Vấn đề gì nhỉ? Vấn đề danh dự!”. Danh dự là thứ làm nên cốt cách của họ, danh dự đúc kết trong chính con dao jambia của xã hội Yemen, danh dự khiến cha bán con, như má Adiba còn Amal thì bị ruồng bỏ. Danh dự không hơn một thứ hảo danh mà dòng giống đực dùng để che đi chính cái bất lực của bản thân mình. Danh dự được người phụ nữ cảm nhận và gào thét lên trong nỗi tù đày của thân phận mình.
Ở đó đàn ông từ chối lấy người phụ nữ đã trao cho anh trinh tiết của mình hay từ bỏ người từng yêu chỉ vì khác biệt tôn giáo, danh tiếng hay gia đình. Cuộc sống của bốn cô gái được Rajaa khắc họa trong chính cái khuôn mực thước ấy. Ở đó dù cho thế nào thì người đàn ông cũng phải dũng mãnh để khi lên giường “nếu không dũng mãnh được như ngựa giống thỉ tôi thà chết còn hơn! Tôi không thể nào chấp nhận người ta nghi ngờ nam tính của tôi, thà giết chết tôi đi!” Nực cười một kiểu, chính những giả hình ấy lại được phát hiện bởi cô gái trẻ sau hai mối tình đứng lên làm lại từ đầu không cần ai khác, chứ không phải bởi nhà hiền triết, một người suy tư hay một ai khác đấu tranh cho quyền phụ nữ “Dù có sự khác biệt lớn về tuổi tác – họ đều được đúc từ cùng một khuôn thôi: thụ động và yếu đuối. Họ là nô lệ của những hủ tục và truyền thống lâu đời cực kỳ bảo thủ dù đầu óc được học hành khai sáng của họ giả vờ bác bỏ những điều đó! Đó là cái khuôn đúc ra tất cả đàn ông ở cái xã hội này. Họ chỉ là những con tốt mà gia đình họ di chuyển trên bàn cờ thôi”.
Và phụ nữ, họ còn nhận ra rất nhiều điều khác.
Sự vươn lên của tính nữ
Tình dục, tự do – hai khía cạnh được nhắc đến như sự vươn lên của vương triều phụ nữ trong cuốn sách này. Rachid một cách tài tình mở toang cách cửa sức sống của người phụ nữ trong nền xã hội rối ren. Ông phá bỏ gông cùm, đánh tan bài xích, vượt lên trên hết bằng lối ra của một nhân tố ít được nhắc đến nhất từ trước đến nay, một thứ thiêng liêng, chỉ một với một, hết sức kín đáo và hoàn toàn riêng tư – sex. Rachid xây dựng cốt truyện châm biếm như cách xây dựng nội dung, ở đó ông đi theo kiểu 1) bùng binh và 2) đường song song mở ra hai hướng. Với Cho xem đùi nào Leila, đó là kiểu bùng binh quan hệ mà không nghi ngờ gì nữa, là bí mật lớn nhất và cũng là cái hài hước nhất của toàn tác phẩm. Hai cặp nhân vật, Z – Leila, tôi – cha tôi xoay qua xoay lại như một vòng tròn. Bốn người bọn họ được giữ với nhau không những chỉ bằng từ trường trái đất, mà còn là bởi những cuộc làm tình. Cả bốn người họ, nếu như được viết ra giấy để rồi bắt cặp, không trừ cả đến giới tính thì đều ít nhất làm tình với nhau một lần (chỉ trừ một cặp cha – con). Thế nhưng dù thế, ta dễ nhận ra, sex trong văn chương Rachid không mang ý nghĩa thô bỉ, mà nó lại còn hàm chứa nhiều điều hơn thế.
Vốn dĩ xã hội Hồi giáo mà người ta biết là nơi nghiêm khắc trong những việc này. Bằng áo burqa, bằng khăn hijab; tín đồ Hồi giáo ngăn ngừa những cơn khơi gợi dục tính một cách như thế. Thế nhưng, trong tác phẩm mình, Rachid mở rộng vấn đề ấy một cách không biên giới – không tuổi tác, không giới tính, không quan hệ, không giai tầng. Xét vào bối cảnh, sex trong thế giới Hồi giáo được ông mang vào như lưỡi của một chiếc kéo, cả hai cắm phập vào nhau và dĩ nhiên, cùng cười vào nhau, cùng phản ánh nhau. Ở đó ta thấy đời sống sôi động của người phụ nữ, khi ra đường có thể là những cái chai di động do burqa quá rộng, nhưng khi lên giường họ hoàn toàn là một sinh thể rất khác, nồng nàn, ẩn chứa và vỡ tung ra. Tình dục đối với họ, cũng như những người khác, đơn thuần là một hành động giản đơn, một hành động tự nhiên như ăn, uống, chạy nhảy hay bơi lội. Họ sống ở đó và được là mình, họ là người, và chính những hành động ấy mới chính là họ, hành động của một con người và cư xử như một con người.
Nếu Cho xem đùi nào Leila là cách khai thác yếu tố bùng binh, thì Con miu cái của nàng Sikirida là kiểu đường thẳng mở ra hai hướng, giao nhau duy nhất ở niềm ham muốn. Phụ nữ trong văn chương của ông là người có gout, dẫu cho hoàn hảo hay khiếm khuyết, xinh đẹp hay xấu xa. Sikirida – một ả ngoại quốc không hơn không kém, không tính chung thủy, không phải tầng lớp cao sang; thế nhưng luôn luôn ham muốn làm tình với đàn ông trẻ, trẻ hơn cả mình, dẫu cho chỉ trong một không gian nhỏ của nhà vệ sinh với con trai người bán rau. Trong khi đó, Amal – cô bé chỉ mới cấp 3, giàu có, xinh đẹp nhưng lại khuyết tật không thể đi được – lại dần tìm được cảm hứng sau cuộc làm tình với Redouan – kẻ hiến thân mà như cô nói, chỉ thích đàn ông học thức, thông minh và hơn cả mình. Rõ ràng ta thấy, phụ nữ trong các tác phẩm ông không những tìm về chính mình, mà họ còn tự do để được lựa chọn. Họ thể hiện tính nữ của mình trong cuộc làm tình, họ cho thấy sự kiểm soát bản thân trong việc chọn ai để thi hành điều đó.
Rachid đập tan ảo tưởng kiểm soát phụ nữ của đàn ông một cách như thế. Không xây dựng hình ảnh phụ nữ dáng dấp anh hùng; ông chỉ đơn giản cho thấy vai trò chủ động của họ trong hành động cấm ở nơi họ sống. Phụ nữ từ đó vươn lên, mở tung bản ngã và được là mình. Chính ở điều này tính văn chương của Rachid được bộc lộ, vì không như người khác dễ dàng sa ngã vào cái thô bỉ mỹ học mang danh tình dục; ông mượn nó để làm phương tiện phát ngôn của mình, một cách gián tiếp nhưng đầy sức mạnh. Ngoài ra, hình tượng được ông sử dụng: từ con miu cái – như cách phụ nữ bộc lộ bản tính cho đến cái đùi của Leila – như đại diện cho vẻ đẹp tính nữ. Con miu cái dẫu bị Sikirida từ bỏ, mang xa đến đâu cuối cùng vẫn sẽ trở về như ám chỉ nói, phụ nữ dẫu bị ngăn cách đến mức độ nào, bản tính vẫn dẫn họ về và làm lại mình. Z – người phụ nữ xấu xí không ai thèm lấy, tuôn lệ nước mắt khi nhìn thấy chiếc đùi Leila – một biểu trưng cho cái đẹp, cho tính nữ mà cô không hề có – đã ngầm ý rằng, phụ nữ có thể không đẹp hoặc không hoàn hảo; nhưng tính nữ vượt xa hơn thế, nó là bản chất, nó là bản ngã, mà chính thông qua việc khao khát có một đứa con, tính nữ đè chết cái đẹp: “Ông ấy bố thí tôi được làm vợ ông ấy bởi vì tôi quá xấu. Nhưng ông ấy không thể ngăn cản tôi có thai”.
Và trực tiếp hơn, Khuôn mặt bị đánh cắp của Latifa sẽ là gì nếu không phải là tiếng kêu tự do của những con người áp bức quá lâu? Ở đó, Taliban triệt tiêu phụ nữ. Họ giam phụ nữ trong chiếc burqa phùng phình và lưới mắt cáo để che ánh mắt. Ở đó, phụ nữ không được khám bệnh còn bác sĩ nữ không được hành nghề. Đó đều là những phương thức không phải giam cầm, mà đó là cách bọn chúng tiêu diệt phụ nữ Afganistan. Tương tự như thế, xã hội Yemen giết chết những người phụ nữ trong cuộc hôn phối mà những bé gái lên 9 lên 10 còn chưa biết được thế nào để trở thành vợ, thành mẹ, để thành đàn bà chỉ vì hai tiếng danh dự của gia đình mình. Thế nhưng, họ là những phụ nữ không cam chịu. Nojoud đứng lên ly hôn khi mới 10 tuổi mặc cho những thành kiến xã hội còn đó, Latifa đến Pháp như cách cất lên tiếng nói cho phụ nữ Afganistan để rồi sẽ mãi sống cái tên giả, bởi những cực đoan nơi quê nhà luôn chờ đón cô bằng một cái chết không hề báo trước. Họ mạnh mẽ, quyết tâm, kiên trì để sống đời sống mình, dù bước ra từ văn chương hay ngoài đời thực, họ là những người sẽ luôn và sống đúng với mình, với những gì cuộc sống cho phép.
Kết
Bằng chất hài hước vốn có của mình, Rachid El-Daif đã khắc họa một cách thành công tính nữ trong sex – một cách tinh tế và đầy sức mạnh. Trong khi đó, Rajaa Alsanea khơi gợi cách phụ nữ hiện đại vượt lên chính những danh xưng người khác gán chết cho mình – họ tân tiến, học thức, làm chủ bản thân. Nojoud và Latifa như bằng chứng sống cho sức mạnh phụ nữ; họ mạnh mẽ, vươn mình và không chần chứ bất cứ một ngưỡng vọng nào. Từ châm biếm, hòa nhã, phức tạp đến chân thật mà không kiểu cách, những cuốn sách này một cách mạnh mẽ mở toang cánh cửa đóng kín từ lâu của xã hội Hồi giáo, từ đó cho thấy sức mạnh của người phụ nữ. Thế giới đã thay đổi. Hoặc phụ nữ bao giờ cũng thế mà ta không biết.
Hết.
minh.
Đọc tất cả bài viết của minh. tại đây.
Nữ tính trong văn chương
Thường người ta vẫn nghĩ rằng có phụ nữ mới hiểu nhau. Ít khi nào mà một người đàn ông có thể hiểu rõ chân tơ kẽ tóc người phụ nữ, đặc biệt là những rung động thầm kín tế vi hay những khát khao mãnh liệt. Trong chừng mực nào đó, một Don Juan hay Casanova có thể trở thành bậc thầy trong việc am hiểu tâm lý người phụ nữ để chinh phục, ghi dấu tình trường. Nhưng đặt mình vào thế đứng, vị trí của những người phụ nữ để cùng họ đồng cảm, đấu tranh vượt lên trên số phận đến mức viết được những tác phẩm kinh điển thì những văn hào đó chỉ đếm được trên đầu ngón tay. Ta có thể kể đến Nguyễn Du khi sáng tác “Đoạn trường tân thanh” (Truyện Kiều), Tào Tuyết Cần viết “Hồng lâu mộng”, Gustave Flaubert viết “Bà Bovary”, Tolstoy viết “Anna Karenina” và Dazai Osamu khi viết “Tà dương” hay “Nữ sinh”.
Dazai Osamu (1909-1948) là một nhà văn nổi tiếng của văn học Nhật Bản hiện đại. Kiệt tác “Thất lạc cõi người” của ông đã trở thành tác phẩm bán chạy nhất trong lịch sử văn học Nhật Bản với hơn mười triệu bản in. Tuy cuộc đời 39 năm ngắn ngủi của Dazai trải qua nhiều nỗi bi kịch với năm lần tự sát, nghiện thuốc giảm đau, ly dị vợ…nhưng tác phẩm của ông luôn chan chứa cái nhìn ấm áp trân trọng về những người phụ nữ. Những tác phẩm xuất sắc của Dazai như “Thất lạc cõi người”, “Tà dương”, “Người vợ Villon” mà chúng tôi dịch là “Vợ gã hoang đàng” đều được dựng thành phim. Trong đó “Nhân gian thất cách” (Thất lạc cõi người) đã được nhiều lần chuyển thể điện ảnh. Vì đây là tiểu thuyết tự thuật về cuộc đời Dazai nên thường cuộc đời Dazai được lồng ghép vào trong phim. Mới đây nhất bộ phim “Nhân gian thất cách và 3 người đàn bà trong cuộc đời Dazai” (人間失格 太宰治と3人の女たち) do nam diễn viên Oguri Shun đóng vai chính mới được công chiếu vào tháng 9 năm 2019 đã gây một làn sóng đồng cảm với Dazai trên toàn cõi Á Châu.
Như chúng tôi đã nhận định trong bài “Mưa trên thánh giá” (Lời tựa cho “Nữ sinh” lần tái bản thứ sáu, Nxb Hội nhà văn và Công ty Sách Phương Nam, trang 9):
“Con chim trước khi bay vào khu rừng sâu âm u hoang phế trong ánh chiều tà sắp tắt còn để lại một tiếng kêu thương ngân dài. Dazai đúng là như vậy. Từ mảnh tàn dư của văn chương vô mệnh (“Độc tiểu thanh ký” của Nguyễn Du “chi phấn hữu thần liên tử hậu, văn chương vô mệnh lụy phần dư”), cả một thế giới nội tâm u uẩn hiện ra không riêng gì Dazai mà của cả tinh thần Nhật Bản. Những người phụ nữ trong tác phẩm của ông từ thiếu nữ mười bốn tuổi nhẫn nhục cam chịu rồi phản kháng đến những người phụ nữ trung niên vẫy vùng giữa buổi tà dương đều không thoát ly khỏi dòng lịch sử với những buộc ràng thân phận gần như đến mức phi nhân. Với chính bản thân Dazai nữa, công cuộc sinh tồn đã là một trường đấu tranh mà để sống còn được đã là một chiến công hiển hách. Nhưng niềm trân trọng cùng sự xót xa thương cảm của Dazai đưa vào văn chương đã làm cho những dáng hình bé nhỏ kia và chính mình trở nên bất tử. Đó cũng chính là ân sủng của đau thương dành cho một đời văn ngắn ngủi. Nỗ lực âm thầm và đầy đau đớn của Dazai đã làm chúng ta nhận ra cả tiếng dế hắt hiu vọng lên từ xương cốt, những tiếng thét gào nhẫn nhục trong đêm câm, những giọt rượu mềm môi chát đắng và những giọt lệ nhỏ trên máu xương đều là lời ru ngọt của đoạn trường”.
Ngoài tiểu viết tiểu thuyết tự thuật (tư tiểu thuyết – 私小説) miêu tả trải nghiệm cá nhân, Dazai còn nổi tiếng về những tác phẩm xuất sắc miêu tả tâm lý và khắc họa tâm tình thời đại của người phụ nữ, từ một cô bé nữ sinh đến một người vợ đảm của nhà thơ nghèo. Tất nhiên không có một tác phẩm hư cấu nào gây đồng cảm và kinh ngạc cho độc giả mà không dựa vào trải nghiệm có thật. Như tác phẩm “Nữ sinh” được sáng tác dựa trên nhật ký của một độc giả nữ tên là Ariake Shizu (lúc bấy giờ 19 tuổi) gửi cho Dazai vào tháng 9 năm 1938, Dazai đã viết lại thành một truyện vừa nói về biến chuyển nội tâm của một nữ sinh 14 tuổi gói gọn trong vòng một ngày từ lúc thức dậy đến khi đi ngủ. Tâm lý bi quan trầm uất của một thiếu nữ tuổi dậy thì được ngòi bút xuất sắc của Dazai khắc họa bằng một văn phong vô cùng tinh tế. Ngay cả văn hào Kawabata Yasunari (người được giải thưởng Nobel văn chương đầu tiên của Nhật Bản với các kiệt tác “Xứ tuyết”, “Ngàn cánh hạc”, “Cố đô”…) cũng không tiếc lời khen ngợi. Và chính nhật ký của Ariake cũng đã trở thành một tư liệu văn học quý và được trưng bày tại bảo tàng văn học cận đại Aomori vào tháng 2 năm 2000. Cô bé nữ sinh trong tác phẩm vẫn mơ ước sống một cuộc đời đẹp đẽ mặc dù bắt đầu dần dần nhận thấy cuộc đời có nhiều cảnh trái ngang. “Cái lối giáo dục đạo đức ở trường lớp với những luật lệ của cuộc đời này vốn khác nhau quá xa, mà tôi biết rằng dần dần sự khác biệt này còn trở nên rộng lớn hơn nữa. Nếu như tuyệt đối tuân thủ theo những bài học đạo đức ở trường người đó sẽ bị xem là kẻ ngu ngốc lập dị, không thể thành đạt và trở nên bần cùng…Tôi muốn cái thứ đạo đức này nhanh chóng thay đổi. Nếu được vậy thì tôi sẽ không còn phải đê tiện và sống nhỏ giọt từ ngày này qua tháng khác không phải vì mình mà để chiều lòng người”…Đến tận bây giờ câu nói này vẫn gợi cho chúng ta suy ngẫm nhiều điều về giáo dục, nơi cách biệt giữa giáo điều và thực tiễn ngày càng sâu xa hơn.
“Tà dương” được bình chọn là tác phẩm hay nhất của văn học Nhật Bản viết về thời hậu chiến nói về một gia đình quý tộc sa sút và sự can đảm đấu tranh để sống còn. Người mẹ quý tộc chết đi như chấm dứt tất cả sự đẹp đẽ của thời vàng son dĩ vãng. Chỉ còn lại Naoji ngập ngụa trong sự tự hủy lưu đày để cố gắng xóa nhòa đi cốt cách quý tộc nơi mình nhưng cuối cùng cũng phải tự sát vì “cuối cùng em vẫn là quý tộc”. Chỉ riêng Kazuko khi thức tỉnh rằng “con người được sinh ra vì tình yêu và cách mạng” mới quyết tâm sinh con với nhà văn Uehara, can đảm sống tiếp dù chỉ là một “nạn nhân” trong thời đại mới. Trong bức thư cuối cùng gửi Uehara, Kazuko đã viết: “Cuối cùng em đã hiểu tại sao có hòa bình, chiến tranh, các nghiệp đoàn, thương mại, chính trị trong cuộc đời này. Chắc là ông không biết đâu, phải không? Vì thế mà ông cứ bất hạnh mãi. Để em nói cho ông biết nhé. Đó là vì phụ nữ đẻ ra những đứa con ngoan”.
(Tất cả những trích dẫn được lấy từ tác phẩm “Tà dương” và “Nữ sinh” của Dazai Osamu, Hoàng Long dịch, nxb Phương Nam tái bản năm 2023 và 2024.)
Những đứa con ngoan đó chăm chỉ học hành trở thành những người con ưu tú của gia đình và dân tộc. Chính người con ngoan đó mới trở thành chính trị gia, nhà kinh doanh lỗi lạc và rồi từ đó chiến tranh, các cuộc chiến thương mại châm ngòi cho máu xương và hoang tàn đổ nát trên mặt đất này. Từ đó mặt đất chỉ còn đầy “nạn nhân”. Những người như Uehara tuy phóng đãng mà vô hại. Một đứa con ngoan nào đó có thể trở thành tội đồ cho cả nhân gian. Biết làm sao mà nói. Cuối cùng như nữ nhà văn Kakuta Mitsuyo trong bài cảm nhận về tác phẩm “Tà dương” đã phải thở than “đúng là cuộc đời này không có đạo lý nào cả”. Câu nói của Kazuko thật táng đởm kinh hồn, đủ khiến cho bao nhiêu tư tưởng gia phải ôm đầu xiểng liểng. Cái niềm kiêu hãnh ngất trời đó thật đúng là một bài ca nữ quyền chói lọi.
Độc giả lúc mới đọc tác phẩm của Dazai thường cảm thấy sự suy sụp tự hủy và nhu nhược ủy mị. Có lẽ vì cái bóng quá lớn của đời tư được phản ánh trong “Thất lạc cõi người” đã khiến chúng ta trở nên thiên kiến. Nhưng khi đã đủ trải nghiệm cuộc đời để bình tâm đọc lại chúng ta sẽ nhận ra được hai điều cốt tủy.
Thứ nhất là tuy cuộc đời đầy đau thương và nhiều lần tìm đến cái chết nhưng tác phẩm của Dazai luôn mạnh mẽ đến mức ngạc nhiên. Như nhà văn Kakuta Mitsuyo đã nhận ra lúc mới đọc thì thấy có vẻ ủy mị yếu đuối nhưng khi đã từng trải đọc lại đều thấy tê người. Như câu kết truyện “Vợ gã hoang đàng”: “Nửa người nửa ngợm cũng không sao. Miễn mình còn sống là được rồi anh ạ”*. Câu nói này phải chăng hàm nghĩa dù bị đày đọa đau thương, dù nhân gian chối bỏ thì cuối cùng sự sống còn luôn là một chiến công hiển hách, đầy kiêu hãnh phẩm giá mà những con người yếu đuối tuyệt đối không thể hình dung.
(*Nguyên văn “人非人でもいいじゃないの。私たちは、生きていさえすればいいのよ”. Từ “nhân phi nhân” (人非人) nghĩa là tuy mang hình dáng con người nhưng đi chệch khỏi con đường làm người, nửa người nửa ngợm, không có phẩm giá con người)
Như câu thơ của Ibaraki Noriko, một nhà thơ nữ Nhật Bản:
Cho dù vấp ngã bao lần
Tôi cũng phải tiếp tục sống
Dù không biết vì sao
Nhưng sống mới có thể bênh vực loài đang sống
この失敗にもかかわらず
私もまた生きてゆかねばならない
なぜかは知らず
生きている以上 生きものの味方をして
Thứ hai là tác phẩm của Dazai luôn khắc họa vẻ đẹp tâm hồn những người phụ nữ Nhật Bản với lòng trân trọng cảm thông. Điều lạ lùng là tất cả những nhân vật nhà thơ, họa sĩ, nhà văn trong tác phẩm Dazai vốn là những kẻ được trời ban cho khả năng thiên phú tìm kiếm cái đẹp và sống vì nó thì lại hết sức tầm thường dung tục, ham luyến hư danh còn những người phụ nữ của họ thì lại vô cùng đẹp đẽ dù trong hoàn cảnh giản dị hay cao sang. Trong “Tà dương” Naoji đã nhìn thấy nét đẹp dịu dàng đời thường của vị phu nhân họa sĩ “Bầu trời chiều mùa đông Tokyo xanh ngắt, nàng ôm con gái ngồi bên cửa sổ như chẳng để làm gì. Cái gương mặt nghiêng nghiêng đoan chính với những đường nét thanh tú nổi bật lên nền trời, đẹp như một bức tranh chân dung thời Phục Hưng”. Ngoài ra cung cách hành xử của người vợ của nhà thơ Otani trong truyện “Vợ gã hoang đàng” lúc nghe tin chủ quán rượu đến đòi nợ, khi đút khoai cho con ăn nơi chiếc ghế đá sứt mẻ bên bờ ao công viên Inokashira cho đến khi trả hết nợ và chờ chồng mình trở về hay phu nhân của nhà văn trong tác phẩm “Một ngày trọng đại”, vợ của ký giả trong truyện “Người vợ”…đều được khắc họa cao quý vô song. Đặc biệt là người vợ họa sĩ trong tác phẩm “Tiếng dế nỉ non” đã không chịu nổi sự thay đổi biến chất vì hư vinh của chồng mình đã quyết tâm chia tay “Vì em cảm thấy rằng tự sát chính là thứ tội lỗi ghê gớm nhất cho nên em nghĩ sau khi chia tay anh mình sẽ cố gắng sống thử cách sống mà mình cho là đúng đắn một thời gian xem sao. Anh làm cho em hãi sợ. Có lẽ trên thế gian này, cách sống của anh là đúng đắn đấy. Tuy nhiên em không thể nào tiếp tục sống như vậy được nữa”.
Tại sao những người phụ nữ trong tác phẩm của Dazai lại đẹp đến thế? Có lẽ vì trong sâu thẳm tim mình họ luôn có một thứ ánh sáng dù hiu hắt chiếu soi, trong tâm tư mình có một tiếng lòng đẹp đẽ không bao giờ tắt đi bất chấp hoàn cảnh, thời đại. Như câu kết của tác phẩm “Tiếng dế nỉ non”:
“Khi em tắt đèn nằm ngửa nhìn lên trần nhà thì nghe dưới lưng em có tiếng dế kêu rền rĩ. Tiếng dế kêu ở dưới hành lang bên ngoài nhưng nghe vang vọng ngay từ dưới lưng em khiến em cảm thấy tiếng dế như nỉ non từ trong xương sống của em vậy. Em định sẽ sống cả đời với tiếng kêu hiu hắt nhỏ bé kia cất giữ mãi trong xương cốt. Có lẽ trên thế gian này, anh đã làm đúng còn em mới là người sai chăng? Thế nhưng em lại không biết mình sai ở đâu, sai như thế nào và tại sao mình sai nữa”.
Có lẽ cuộc đời này không có đúng sai. Chỉ có những gã đàn ông dung tục, những đứa con ngoan và những người phụ nữ đẹp đẽ đang cùng nhau tranh đấu và sống theo kiểu của riêng mình thôi chăng? Không có một đáp án chung cho tất cả mọi người. Như thế chúng ta phải dùng chính đôi mắt của mình để phân biệt giá trị xem điều gì là phù hợp hay không phù hợp. Từ đó mà tiếp tục hiên ngang sống. Sự mạnh mẽ quyết đoán đó ngạc nhiên thay lại toát ra từ những con người nhỏ bé, yếu đuối, “dù biết thua cuộc nhưng vẫn không ngừng đấu tranh”.
Đó có lẽ là điều Dazai Osamu muốn gửi gắm qua tác phẩm.
Và độc giả chúng ta cũng cần đọc kỹ để tìm ra những câu văn ngời sáng chứa đựng tiếng lòng đẹp đẽ của những người phụ nữ nói riêng và thân phận con người nói chung để khích lệ chính mình bước tiếp. Ý chí sống truyền đời đó sẽ không bao giờ tắt nghỉ và chỉ duy nhất văn chương mới có thể gọi tên. Ngay cả trong thời đại công nghệ thay đổi chóng mặt, thách thức và cải hoán các giá trị cũ hôm nay, khi con thuyền cuộc đời chới với biển sâu thì chúng ta vẫn luôn có thể tìm thấy ánh sáng niềm tin nơi ngọn hải đăng từ những tác phẩm văn học chân chính.
Sài Gòn, ngày 6/3/2025
Hoàng Long
Có một thời ở Chợ Lớn là một trong hai tác phẩm mới nhất của nhà báo Phạm Công Luận do Phương Nam Book liên kết xuất bản dịp năm mới Ất Tỵ 2025. Chỉ một thời gian ngắn sau khi phát hành, sách sớm nhận được tình cảm của độc giả và lọt vào top sách bán chạy trong tuần tại Nhà Sách Phương Nam. Bên cạnh bản thân tác giả Phạm Công Luận, góp phần vào sự thành công của Có một thời ở Chợ Lớn không thể không kể đến họa sĩ Phạm Công Tâm với nhiều hình ảnh minh họa đẹp và đầy tinh tế, cũng như đội ngũ Phương Nam Book đã biên tập, thiết kế nhằm đưa tác phẩm đến tay độc giả theo cách chỉn chu nhất.
Chịu trách nhiệm thiết kế bìa và trình bày sách Có một thời ở Chợ Lớn là họa sĩ t.hờ. Trong bài phỏng vấn hôm nay, Bookish sẽ cùng anh t.hờ chia sẻ với bạn đọc về quá trình "lên đồ" cho Có một thời ở Chợ Lớn cũng như những câu chuyện bên lề thú vị trong quá trình sản xuất cuốn sách này.
- Bookish: Anh có thể chia sẻ điều gì đã dẫn đến quyết định lựa chọn hình ảnh chùa Ôn Lăng và chợ Bình Tây làm ảnh bìa sách ở 2 phiên bản bìa mềm và bìa cứng?
Họa sĩ t.hờ: Nhắc đến Chợ Lớn, chắc hẳn 9 trên 10 người trong chúng ta sẽ nghĩ ngay đến hình ảnh của chùa bà Ôn Lăng và chợ Bình Tây – hai công trình kiến trúc đặc trưng nhất của mảnh đất Chợ Lớn Sài Thành.
Đối với chùa bà Ôn Lăng, đây có thể coi là công trình mang đậm nét đặc trưng của kiến trúc Trung Hoa nhất giữa lòng Sài Gòn. Không chỉ là nơi chiêm bái của người dân địa phương và du khách gần xa, chùa bà Ôn Lăng còn là nơi tổ chức các hoạt động văn hóa và tôn giáo như lễ hội Đoan Ngọ, lễ hội Trung Thu, lễ hội Thanh Minh, lễ hội Tết Nguyên Đán,… Chùa bà Ôn Lăng là một trong những ngôi chùa có ý nghĩa lịch sử và văn hóa quan trọng của Thành phố Hồ Chí Minh nói chung và mảnh đất Chợ Lớn nói riêng.
Còn về chợ Bình Tây, đây không chỉ là một ngôi chợ sở hữu lối kiến trúc độc đáo mang đậm dấu ấn văn hoá Á Đông của người châu Á ở đất Sài Thành, mà còn là nơi được biết tới là nơi trao đổi đồ cổ và buôn bán sỉ lớn nhất của người dân gốc Hoa ở Chợ Lớn. Dù hiện tại chợ Bình Tây đã có nhiều sự thay đổi về cơ sở hạ tầng nhưng những giá trị tinh thần, lịch sử và văn hoá vẫn còn được lưu giữ cho đến ngày nay.
Chính vì lẽ đó, chùa bà Ông Lăng và chợ Bình Tây đã được mình chọn lựa để đưa lên 2 phiên bản bìa của Có một thời ở Chợ Lớn.
- 2 ấn bản bìa mềm và bìa cứng có sự khác biệt gì về hình ảnh minh họa trong sách không?
Để đảm bảo sự chính xác về thông tin của các bài viết thì phần hình ảnh và nội dung bên trong của 2 phiên bản không có gì thay đổi.
- Liệu có ẩn ý nào phía sau việc sử dụng 2 tông màu nóng - lạnh cho 2 phiên bản bìa sách?
Nhắc đến Chợ Lớn, người ta sẽ nghĩ ngay đến những tone màu rực rỡ như chính sắc màu chủ đạo trong cuộc sống của người dân nơi này – màu đỏ rực của những chiếc đèn lồng gốc Hoa, màu đỏ thẫm của những lớp mái ngói vươn màu thời gian hay màu đỏ tươi của những chú lân trong các lễ hội,… Bên cạnh đó, ta không thể không nhắc tới sắc vàng của những bức tường vững chải chạy dọc các con phố, của những món đồ trang trí bóng bẩy mỗi dịp Tết đến xuân về.
Thế nhưng, không vì thế mà Chợ Lớn vắng đi những phút giây lắng đọng. Dạo quanh Chợ Lớn, người ta vẫn có thể dễ dàng bắt gặp những tòa chung cư lâu đời trên đại lộ Trần Hưng Đạo hay từ chính trong nét kiến trúc phương Đông được tạo nên từ kỹ thuật xây dựng của Tây phương trong lối kiến trúc độc đáo của ngôi chợ Bình Tây xuất hiện trên bản bìa mềm.
- Có câu chuyện ngoài lề nào thú vị trong quá trình thiết kế cho cuốn sách này mà anh ấn tượng không?
Mình cho rằng đó là một “bài học” thú vị nhiều hơn.
Như các bạn cũng biết, trước khi “Có một thời ở Chợ Lớn” ra đời, tác giả Phạm Công Luận đã từng cho ra mắt một quyển sách cùng chủ đề đó là “Hồi ức Phú Nhuận”. Do cả 2 quyển một chủ đề nên với vai trò là người thiết kế bìa cho cả hai, mình mong muốn tạo được nét tương đồng trên bìa khi 2 quyển sách được đặt cạnh nhau để nhấn mạnh “tính chất văn hóa” của 2 quyển sách này. Chính vì vậy, mình đã chủ đích đem cái gần gũi, thân thương nhưng cũng mang trong mình những lắt cắt lịch sử mà mình từng thể hiện trong bìa của”Hồi ức Phú Nhuận” mang vào quyển “Có một thời ở Chợ Lớn” lần này.
Nhưng rồi mình nhận ra, mỗi vùng đất sẽ mang trong mình một vẻ đẹp riêng. Nếu như Phú Nhuận là mảnh đất của những ký ức tuổi thơ thân thương, của những giai kỳ hào nhoáng của một Sài Thành hoa lệ, thì Chợ Lớn sẽ là những đất của những khu mua sắm xa hoa, của những quán ăn nức tiếng, và của sự hào sảng, phóng khoáng của người dân Chợ Lớn Sài Gòn.
Vậy nên, mình cho rằng đó là bài học mình của bản thân mình: Để nhấn mạnh, nếu không thể tương-đồng thì chúng ta có thể chọn tương-phản.
Bookish xin cảm ơn họa sĩ t.hờ vì đã dành thời gian chia sẻ. Chúc anh nhiều sức khỏe và đạt được thành công trong năm mới Ất Tỵ 2025.
Sứ đoàn Iwakura là một phái đoàn ngoại giao quan trọng của Nhật Bản được thành lập vào năm 1871, nhằm mục đích tìm hiểu về các quốc gia phương Tây, thu thập kiến thức về công nghệ, khoa học, và hệ thống chính trị của các quốc gia này để áp dụng vào việc cải cách Nhật Bản.
Phái đoàn này được tổ chức dưới sự lãnh đạo của Iwakura Tomomi, một quan chức cao cấp của chính phủ Minh Trị. Được đánh giá là một trong những sự kiện lớn nhất của lịch sử châu Á cuối thế kỷ 19, sứ mệnh Iwakura chủ trương “Bunmei kaika” (văn minh khai sáng) đã chuyển sức mạnh của lưỡi gươm samurai sang năng lực của trí tuệ. Sứ đoàn gồm khoảng 100 thành viên, trong đó có nhiều nhân vật chính phủ cao cấp. Ngoài số kể trên còn có các du học sinh phục vụ cho việc thông dịch, thông tin. Họ đã đi thăm Hoa Kỳ và hàng chục các quốc gia châu Âu khác nhau như Anh, Pháp, Đức, Áo, Ý, Bỉ, Hà Lan, Đan Mạch, Thụy Sĩ, Thụy Điển và Nga.
Đoàn cũng có nhiều nữ sinh trẻ tuổi theo du học, phục vụ cho việc giáo dục phụ nữ sau này. Trong số những người thuộc sứ đoàn có năm cô gái rất trẻ tham gia vào chuyến đi. Chuyến công du này đã thay đổi vận mệnh của từng người trong số họ nói riêng và cả dân tộc Nhật Bản nói chung.
Năm cô gái đồng hành cùng Sứ đoàn Iwakura gồm: Tsuda Umeko, Nagai Shigeko, Yoshimasu Ryoko, Yamakawa Sutematsu và Ueda Teiko. Trong đó, nhỏ nhất là Tsuda Umeko, lúc đó chỉ mới 6 tuổi, lớn nhất là Ueda Teiko và Yoshimasu Ryoko, 14 tuổi. Trong chuyến công du này, họ không có quyền quyết định theo ý mình mà phải nghe theo sự sắp xếp của cha mẹ và gia đình để đến một vùng đất xa lạ, gánh trên vai trách nhiệm lớn lao với nước nhà.
Trước khi được đưa sang Mỹ, họ không được học tiếng Anh hay văn hóa để thích nghi với môi trường sống ở nước ngoài. Đặt chân lên đất khách, họ bị báo chí bủa vây và gọi là "những cô công chúa kỳ lạ đến từ phương Đông". Những cô gái trẻ cảm thấy lạc lõng, cô đơn và sợ hãi khi tiếp nhận nền văn minh mới. Tệ hơn, sau đó họ phải tách nhau ra và được gửi đến các nhà nuôi dưỡng khác nhau. Sau một thời gian, hai người chị lớn tuổi nhất dần không chịu được cuộc sống ở nơi đất khách quê người và được đưa trở lại về quê nhà. Ba cô gái còn lại bao gồm Yamakawa Sutematsu, Nagai Shigeko và Tsuda Umeko đã kiên cường trụ lại, chăm chỉ nỗ lực học tập và làm nên lịch sử. Họ chính là ba trong số năm người phụ nữ đầu tiên rời khỏi Nhật Bản và cũng là những người phụ nữ thành công nhất thời Minh Trị.
Tsuda Umeko
Tsuda Umeko sinh ra trong một gia đình quan chức và được cử tham gia vào Sứ đoàn Iwakura sang Mỹ du học vào năm 1871 khi chỉ mới 6 tuổi. Dù phải học cách tự lập khi còn quá nhỏ, bà đã nỗ lực không ngừng và tốt nghiệp Học viện Aarcher Institute. Bà về nước vào năm 1892 và làm giáo viên dạy tiếng Anh của trường chuyên dành cho các nữ quý tộc.
Umeko đã dành cả cuộc đời mình để cống hiến cho giáo dục, đặc biệt là giáo dục nữ giới. Năm 1900, với sự trợ giúp của hai người bạn, bà mở trường Joshi Eigaku Juku (Trường Anh ngữ cho nữ sinh), chính là tiền thân của Đại học Tsuda hiện nay. Những cống hiến lớn lao của bà đã được chính phủ Nhật Bản ghi nhận, hình ảnh của bà cũng được in trên tờ tiền 5000 yên phát hành vào năm 2024.
Nagai Shigeko
Nagai Shigeko sinh năm 1862 trong một gia đình quan chức Mạc phủ Tokugawa. Năm 1871, bà được đưa sang Mỹ sinh sống và học tập tại nhà của nhà sử học John Stevens Cabot Abbott. Năm 1878, bà nhập học trường Nghệ thuật tại Đại học Vassar và theo học chuyên ngành âm nhạc.
Khi trở về nước, bà kết hôn với Uryu Sotokichi và trở thành một trong những những giáo viên dạy piano đầu tiên ở Nhật Bản. Bà cũng là một trong những người sáng lập, dạy âm nhạc phương Tây tại Đại học Nghệ thuật Tokyo.
Yamakawa Sutematsu
Yamakawa Sutematsu sinh ra trong một gia đình Samurai truyền thống hỗ trợ Mạc phủ Tokugawa trong Chiến tranh Boshin. Gia đình bà ở phe thua trận trong cuộc nội chiến cuối cùng kết thúc thời kỳ Samurai của Nhật Bản và rơi vào hoàn cảnh khó khăn. Để giảm bớt miệng ăn trong nhà, người anh trai đã tự ý quyết định đưa bà tới Mỹ mà không hỏi ý kiến của bà.
Ở Mỹ, bà đã cố gắng học tập và đạt thành tích xuất sắc, sau đó ghi danh lịch sử khi trở thành người phụ nữ có học vị cao nhất Nhật Bản lúc bấy giờ. Bà là người phụ nữ Nhật đầu tiên có bằng Đại học.
Sau khi tốt nghiệp, bà học thêm về nghiệp vụ y tá và trở về Nhật Bản vào tháng 10 năm 1882. Khi trở lại quê nhà, Sutematsu gặp khó khăn trong việc giao tiếp khi không thể đọc hoặc viết tiếng Nhật. Sau đó, bà kết hôn với Oyama Iwao. Khi chồng bà được thăng chức, bà được cũng thăng cấp theo và trở thành Công chúa Oyama vào năm 1905. Thuở ấy, bà là một người có địa vị cao trong xã hội. Bằng kiến thức của mình, Sutematsu đã tư vấn cho Hoàng hậu về các phong tục phương Tây. Bà cũng sử dụng vị trí xã hội của mình để kêu gọi, quyên góp cho giáo dục phụ nữ. Bà là người góp công lớn trong việc thành lập nên Đại học Tsuda cùng với hai người bạn Tsuda Umeko và Nagai Shigeko.
Yamakawa Sutematsu, Nagai Shigeko và Tsuda Umeko đã mang kiến thức học được từ chuyến đi cùng Sứ đoàn Iwakura để truyền bá cho nữ giới ở quê nhà. Họ cùng nhau thực hiện một kế hoạch lớn lao, đó là mở trường học dành cho phụ nữ thuộc mọi tầng lớp trong xã hội. Dù ngay từ lúc bắt đầu đã gặp rất nhiều khó khăn, nhưng họ vô cùng quyết tâm và đã thành công. Họ là những người đã đặt nên nền móng để xây dựng nên nền giáo dục vì phụ nữ tại Nhật Bản, phất lên ngọn cờ chiến đấu vì nữ quyền, quyền được học tập làm việc, theo đuổi đam mê của bản thân.
Phỏng theo bài viết của Ái Thương trên Kilala.vn
-
Cafe sáng2 months agoĐón Tết Ất Tỵ rộn ràng cùng chuỗi hoạt động hấp dẫn tại Nhà Sách Phương Nam
-
Cafe sáng3 months ago
Lịch hoạt động Tết 2025 Nhà Sách Phương Nam
-
Cafe sáng3 weeks ago
Nhiều ưu đãi cực hời đang chờ bạn tại BANDAI NAMCO ASIA POP UP 2025 @ VIETNAM
-
Book trailer3 months ago
F5 bản thân năm 2025 cùng những cuốn sách giúp bạn khai mở tiềm năng
-
Cafe sáng4 months ago
Sonny Angel & Smiski lần đầu tiên có mặt tại Hà Nội
-
Cafe sáng5 months ago
Khai trương Nhà Sách Phương Nam tại TTTM Crescent Mall
-
Giới thiệu sách2 months ago
Có một thời ở Chợ Lớn: Ký ức vàng son về Chợ Lớn qua lăng kính của Phạm Công Luận
-
Trà chiều3 months ago
“Hành trình Anh Hùng” ẩn trong Xứ Cát
