“Chánh niệm là ta, mà sân hận cũng là ta. Ta không nên trở thành một bãi chiến trường để hai vùng năng lượng đó đánh giặc với nhau. Đừng nên nghĩ rằng chánh niệm là chánh, là tốt, và sân hận là tà, là xấu. Đừng nên nghĩ như vậy.”

Giận là một cuốn sách chứa nhiều sắc thái yêu thương. Chúng ta thường dễ dàng yêu những điều ngọt ngào, đẹp đẽ, đầy sức sống và thương những điều chân thành, trong trẻo, bình yên. Nhưng có một sắc thái yêu thương khác thực sự không hề dễ trao tặng, nhưng nếu làm được, có lẽ con người sẽ tự thân giải thoát mình khỏi những đau khổ và giằng xé trong mọi diễn biến phức tạp của đời sống: yêu thương cơn giận và những nỗi sân hận. 

Cuốn sách là một phương pháp tu tập của thiền sư Thích Nhất Hạnh, bản gốc được viết bằng tiếng Anh và xuất bản lần đầu năm 2001. Nhưng Giận không chỉ là thực tập tâm linh. Bên trong Giận có những quan điểm triết học, nền tảng khoa học do những con người thực tập chánh niệm phát hiện ra. Cũng giống như nghiên cứu tâm lý học thực nghiệm, phương pháp có nền tảng là sự quan sát, ghi nhận, quán chiếu (đào sâu và phân tích hành vi) và đưa ra những kết luận đối với vận động của tâm (how mind works) thông qua việc dấn thân sâu vào mỗi giây phút thực tại của đời sống. Khi dấn thân sâu, người ta có thể nhận ra những chi tiết do tập khí của sự chú ý dẫn dắt. Đến nay, tiếng vang của tác phẩm vẫn còn nhờ vào giá trị đương thời của nó.

Cuốn sách dành cho người giận, người bị chọc giận, và hướng dẫn làm sao xử lý tàn dư sau những cơn thịnh nộ. Nhiều câu nói trong Giận có khả năng giúp người đọc tỉnh ngộ ở một mức độ nhất định khi họ đang bực bội. Nhưng có lẽ cách khai thác triệt để lợi ích của cuốn sách là vừa đọc vừa tái hiện và quán chiếu lại bên trong mình. Nghĩa là ta cần phải gợi lại dòng cảm xúc tiêu cực phát sinh trong những sự việc không như ý trong quá khứ để khai mở ra một góc nhìn mới. Và nếu muốn, tự chữa lành nó bằng tuệ giác.

Một lời khuyên hữu hiệu được Sư Ông ra sức thuyết phục xuyên suốt quyển sách, đó là những cơn giận rồi vẫn sẽ tiếp diễn, những đả kích tùy vào giới hạn sức chịu đựng của mỗi người, vẫn sẽ dẫn đến tổn thương. Chúng luôn luôn hiện diện. Nhưng bạn sẽ học được cách tiếp nhận và chuyển hóa chúng giống như bạn học cách ủ rác thành phân vậy, vì có hoa thì phải có rác, đừng sợ hãi và nhút nhát trước cơn giận.

Chánh niệm

Khi giận, Thầy khuyên ta nên duy trì chánh niệm trên hơi thở, vừa điều tiết được cơn thịnh nộ vừa quan sát được tiến trình của cảm xúc. Thầy nói rằng phương pháp xả giận (venting) bằng cách sử dụng bạo lực (đánh, đấm, la hét vào một đồ vật chẳng hạn) là một thực hành nguy hiểm. Điều này là hoàn toàn hợp lý. Tuy vậy, nếu không hiểu rõ về chánh niệm, theo dõi hơi thở rất dễ bị nhầm lẫn thành kiểm soát hơi thở. Người đang giận mà theo dõi hơi thở trong khi chưa thực tập chánh niệm lần nào, rất dễ bị suy nghĩ bao trùm và cảm xúc chi phối. Vì thế, trong giai đoạn thuật ngữ này đang được sử dụng khá phổ biến, thì có một đối tượng khác, cũng được đề cập trong cuốn sách, có vẻ dễ hiểu và dễ thực tập nhất để học về phương pháp duy trì chánh niệm sao cho đúng với bản chất của nó:

“Ăn là một thực tập sâu sắc. Khi tôi ăn, tôi tận hưởng từng miếng ăn. Tôi ý thức rõ rệt từng miếng ăn trong miệng tôi, ý thức là tôi đang ăn. Chúng ta thực tập chánh niệm về ăn uống bằng cách ý thức rõ là ta đang nhai thức ăn. Nhai thật cẩn thận, nhai với niềm vui trong lòng, thỉnh thoảng dừng lại để nhìn những người thân, bạn bè, tăng thân đang cùng ngồi ăn. Được ngồi thảnh thơi ăn chung với nhau là một niềm vui lớn. Khi ăn trong chánh niệm chúng ta sẽ không ăn trong buồn, giận, lo lắng, không ăn những dự án tương lai.”

Thiền ăn là một hoạt động thú vị. Vì mọi người đều có thể toàn tâm toàn ý ăn sao cho ngon miệng, dù thức ăn có hợp khẩu vị, hay dù đang trong hoàn cảnh nào mà không cần hướng dẫn quá chi tiết. Nếu muốn dấn thân thật sâu sắc vào hiện tại, người tu học sẽ phát khởi thêm lòng biết ơn đối với bữa ăn để có thể trân trọng từng thìa thức ăn đưa vào miệng, quan sát từng cử động khi nhai, cảm nhận mùi vị của từng món ăn, nhận diện những thói hư tật xấu làm giảm chất lượng bữa ăn. Hay nói cách khác là Vì trân trọng, nên tôi sẽ hiện diện sâu sắc ở đây với bạn, tôi sẽ không dành năng lượng cho những việc khác. Đó là một trong những cách hiểu và thực tập về chánh niệm trực quan nhất. 

Thay thế góc nhìn nhị nguyên bằng tâm từ bi và thấu hiểu

Khi theo dõi hơi thở ở một thời lượng nhất định, và nhận diện những cảm xúc đủ lâu, ý thức của ta sẽ phát hiện ra những cảm xúc, những tâm hành không nên có (sân hận, đố kỵ, nghi ngờ) và có xu hướng triệt tiêu chúng. Nhưng theo cuốn sách, nếu con người nhìn nhận những tâm hành ấy bằng tuệ giác tương tức thì sẽ có thể đối xử với chính mình và người thương bằng một cách dễ chịu hơn, bất bạo động. Cũng như tạo tiền đề để tâm từ bi nảy nở.

Tâm nhị nguyên là xu hướng gắn mác đúng-sai, trên-dưới, đẹp-xấu, thắng-thua, khởi đầu-kết thúc, ta-người đã tồn tại và cắm rễ rất sâu trong cách tư duy của con người để làm tiền đề, căn cứ cho mọi ý nghĩ và hành vi. Đạo Phật khuyên rằng, thay vì nhìn qua lăng kính nhị nguyên, hãy nhìn mọi sự vật, hiện tượng, cảm thọ là sự chuyển hóa xuất phát từ sự thay đổi, chuyển hóa của những đối tượng có liên quan, là tính tương tức, là nguyên nhân và kết quả. Được vậy thì có lẽ người ta sẽ tự xóa bỏ cho mình rất nhiều sân hận, bất an phát sinh trong đời sống.

“Pháp môn thực tập của chúng ta phải là bất bạo động. Bất bạo động chỉ có thể phát sinh từ tuệ giác bất nhị, tuệ giác tương tức. Theo tuệ giác này, tất cả mọi sự vật đều có liên hệ với nhau, và không có gì mà có thể tự nó có mặt một mình…. Chừng nào mà ta không có được tuệ giác bất nhị thì chừng đó sẽ còn bạo động, còn muốn trừng phạt, muốn đàn áp, muốn phá bỏ. Nhưng khi đã thấu triệt lẽ thật bất nhị và tương tức thì ta sẽ có thể mỉm cười với cả hoa và rác trong ta, ta có thể ôm ấp cả hai.”

Chúng ta nên làm gì khi đối phương vô tình hoặc hữu ý gây ra đau khổ cho mình? Hay chúng ta nên hành động như thế nào để phản kháng lại tha lực tiêu cực luôn dồn dập trong đời sống? 

“Một người không biết xử lý đau khổ của mình thường vung vãi đau khổ ra chung quanh”, hãy “nên giúp, không nên phạt”; tổ chức một cuộc “hội thảo hòa bình” để đưa đến “hiệp ước sống chung an lạc”; trao tặng một món quà khi giận; tri ân đối phương và viết ra tâm kinh của bản thân là một vài trong số tất cả những phương án bất bạo động thực sự nghĩa tình dành cho người mà bạn yêu quý. Thật đau lòng khi đối phương gây ra đau khổ cho bạn, nhưng bạn vẫn có quyền chọn lựa cách phản đòn sao cho nhân từ, bác ái với cả hai.

Tâm từ bi là cái tâm nhìn thấy nỗi khổ niềm đau của người khác cùng đồng thời khởi nguyện lấy đi những đau khổ ấy. Dùng tâm từ để chữa lành tâm hồn, để soi rọi sự việc, để kiên nhẫn, để tái lập truyền thông, để lắng nghe, để hàn gắn đổ vỡ. Với tâm thế đó, con người khó lòng sân hận được. 

Một dòng văn ý nghĩa nên được viết vào tâm kinh:

“Bạn biết là bạn may mắn gặp được người bạn đường, may mắn có được một người thương trong cuộc đời. Tại sao bạn lại quên đi sự thật đó? Nó ở trong tâm bạn.”

Một câu chuyện cảm động

Sư Ông nói rằng khi giận, tình yêu thương và những kí ức đẹp đẽ của người đang giận sẽ không có mặt, và họ cảm tưởng như nó chưa bao giờ thật sự có mặt. Đó là lí do vì sao khi cơn giận qua đi, người ta thường thốt lên câu “Phải chi lúc đó tôi đừng làm vậy”, và đổ thừa cho cơn giận của mình. Lúc đó, thực ra là chính họ cho phép cơn giận hoành hành bên trong lẫn bên ngoài. 

David và Angelina là câu chuyện về một người sống theo sự dẫn dắt của tập khí, anh cho rằng Angelina và những người khác cố ý xa lánh anh, không yêu thương anh. Nhưng trái tim anh quá nhỏ bé để có thể nhận ra đã từng có tình thương vô điều kiện mà mọi người dành cho anh. Còn Angelina là một cô gái yêu thương David vô điều kiện mà có lẽ trên thế giới ngày nay không còn ai sống như vậy nữa. Đến cuối cùng, Angelina vẫn trở về với David mặc cho những khổ đau mà anh đã gây ra cho cô.

Trong câu chuyện đơn giản này, độc giả sẽ phải tự hỏi khi nào bản thân mình là David mà khi nào là Angelina. Có nhiều phân cảnh để chọn lựa. Chúng ta đều đã từng là Angelina ngay từ khi sinh ra với lòng thương yêu thuần khiết. Nhưng vì không biết cách xử trí tình thương của mình, nên có những lúc chúng ta trở thành David. Hoặc chúng ta đã từng là Angelina và không chịu nổi một ai đó nên đành bỏ đi. Đến cuối cùng thì ta sẽ tự hỏi đến khi nào mới tìm được người thực sự yêu thương mình. Có nhiều người thấy bế tắc, nhiều người may mắn tìm được những người ưng ý sống yên bình đến cuối đời, nhưng cũng sẽ có nhiều người chọn sự tri túc. Sống biết đủ và biết ơn. Nếu thành công, đến một ngày nào đó ta sẽ có thể cất giọng hỏi Angelina dễ thương ngày xưa của ta giờ đang ở đâu, ta đã làm gì với sự dễ thương ấy, hoặc anh chàng David của ta giờ ra sao rồi. Đó là khoảnh khắc của sự quay đầu, của tỉnh thức và giác ngộ.

“Tôi cũng là một David. Tôi có nhiều Angelina trong đời mình. Trong thiền đường nhỏ của mình, tôi có một bức hình của hơn hai trăm Angelina của tôi - đó là những đệ tử của tôi tại những trung tâm thiền tập của chúng tôi tại Pháp và Mỹ. Trước khi tôi bắt đầu thiền tọa, tôi luôn luôn nhìn vào bức hình ấy và cúi lạy các Angelina của tôi. Rồi tôi ngồi xuống và nguyện sẽ sống như thế nào để cho những Angelina của tôi sẽ không bỏ tôi mà đi.

*

Giận là một cuốn sách khai mở góc nhìn. Đối với những phương pháp thay đổi cặn kẽ nhân sinh quan như Giận, bên cạnh khả năng đọc và hiểu biết, người đọc cần tạm đặt xuống tất cả những quan niệm sống mình đang theo đuổi, để có thể đón nhận triệt để cơn mưa trí tuệ mà không vi tế làm biến thể pháp môn đó. Nhưng quan trọng hơn tất cả, như Sư Ông có viết, “sự thực tập là biết rõ giới hạn của sức mình”. Nếu trái tim yêu thương của bạn chưa muốn mở lòng, bạn cảm thấy khó khăn, cảm thấy thêm u uất và chịu đựng, nghĩa là trái tim bạn chưa đủ lớn và đủ khỏe để giữ trong mình bí kíp này. Hãy thực tập chỉ khi tự thân bạn mong muốn thay đổi mà thôi, và hãy bắt đầu bằng việc tự mình thưởng thức một tách trà thật trọn vẹn.

Anh Đào

Năm 2020 chứng kiến sự trở lại của các tác phẩm mang đậm tính lịch sử viết về Việt Nam những năm đầu thế kỷ 20, khi không chỉ một mà có đến ba công ty xuất bản ra mắt cuốn Một chiến dịch ở Bắc Kỳ của bác sĩ Hocquard. Ngoài những dòng hồi ký đầy thấu hiểu cùng sự đồng cảm sâu sắc với nền văn hóa dài lâu, vẻ vang và tinh tế của người An Nam; có lẽ ít ai biết được bác sỹ Hocquard cũng chính là một nhiếp ảnh gia tài năng và vô cùng xuất sắc của nền nhiếp ảnh Việt Nam thế kỷ 19.

Và những bất ngờ ấy sẽ được tiết lộ trong tác phẩm Buổi đầu nhiếp ảnh Việt Nam (tựa gốc Early Photograph in Vietnam) của tác giả Terry Bennett - tác phẩm đầu tiên về lịch sử nhiếp ảnh Việt Nam thời kì đầu viết bằng Anh ngữ. Trong tác phẩm truy nguyên về hơn 100 năm lịch sử nhiếp ảnh này, Terry Bennett bằng những nghiên cứu sâu sắc và đầy cảm hứng đã tìm về kho tư liệu khổng lồ nhưng bị phân tán rải rác khắp nơi, để đưa ra một niên biểu và những cá nhân mang đậm dấu ấn vô cùng đặc biệt của ngành khoa học – nghệ thuật còn mới chớm manh nha ở Việt Nam ngay thời kì đó.

MỘT LỊCH SỬ ĐẦY BIẾN ĐỘNG

Có thể thấy nhiếp ảnh Việt Nam gắn liền với một quá trình lịch sử dài – tham vọng bành trướng thuộc địa của Pháp trên toàn châu Á. Bắt nguồn từ những hoạt động truyền giáo của các giáo sĩ thừa sai, từ đây người Pháp lún sâu vào trong can thiệp quân sự, và cũng từ đó ngành nhiếp ảnh dần dần du nhập vào nước ta, mở đầu là bởi những người ngoại quốc.

Tấm hình đầu tiên được chụp ở Việt Nam rất có thể là của nhiếp ảnh gia Jules Itier, một thanh tra hải quan, chụp pháo đài Đồn Hai vào năm 1845 ở Đà Nẵng. Ông theo một đoàn người Pháp đàm phán đòi trả tự do cho các giáo sĩ thừa sai bị bắt bớ, và với nhiệm vụ thăm dò để xây dựng cảng ở Biển Đông, chính ông cũng không thể ngờ với khoảnh khắc mạo hiểm ấy sau này mình sẽ trở thành người then chốt nhất trong lịch sử nhiếp ảnh Việt Nam.

Tập trung vào trong thời kì thuộc địa, bắt đầu từ khi người Pháp bước đến năm 1850 và kết thúc vào năm 1950 khi Pháp rút khỏi Đông Dương, Terry Bennett đầy thận trọng và khách quan đã chứng minh được nhiếp ảnh của thời kì đầu không chỉ là khoa học, mà còn là nghệ thuật.

Các nhiếp ảnh gia chuyên nghiệp người Pháp tác nghiệp không chỉ thỏa mãn mỗi niềm đam mê, mà ở họ còn là những mục đích thương mại. Đầu năm 1863 theo chân làn sóng đổ đến Saigon làm ăn và sinh sống, kéo theo số lượng ngày càng tăng các nhà truyền giáo và nhân viên ngoại giao, từ đó số lượng hiệu ảnh thương mai cũng ngày càng tăng.

Các nhiếp ảnh gia của thời kì này cần rất nhiều yếu tố để có thể tồn tại và phát triển một hiệu ảnh độc lập. Họ cần có tài chính vững vàng mà bên cạnh đó là tài năng cũng như khả năng quảng giao, tiếp thị và óc kinh doanh nhạy bén. Sang đầu thế kỷ 20, với sự cạnh tranh vô cùng khắc nghiệt của những hiệu ảnh bản xứ, những nhiếp ảnh gia người Pháp ngày càng bị thu hẹp thị trường, và phải phụ thuộc phần nhiều vào các hoạt động buôn bán thiết bị nhiếp ảnh, hoặc thắng các gói giao thầu của chính quyền thuộc địa ưu tiên cho người Pháp.

NHỮNG ANH HÙNG CỦA LỊCH SỬ

Nếu tấm hình đầu tiên được chụp vào năm 1845 ở Đà Nẵng, thì người đầu tiên chụp hình chân dung sớm nhất tại Việt Nam với hình ảnh các chức sắc Nam Kỳ là nhiếp ảnh gia Paul-Émile Beranger. Ông cũng đồng thời là người đầu tiên chụp ảnh vùng Sài Gòn trong cuộc chuyển hướng tiến công xuống phía Nam của tướng Rigault de Genouilly trên tàu Catinat.

Ngoài những cái tên đặt nền móng đầu tiên cho nhiếp ảnh Việt Nam thì cũng không thể không nhắc đến Émile Gsell – người quan trọng và nổi bật nhất trong số các nhiếp ảnh gia ngoại quốc. Là người từng ghi hình lại những điều kỳ vĩ ở cả Việt Nam và Cao Miên, Dieulefils – gã khổng lồ của nhiếp ảnh Đông Dương cuối thế kỷ 19 cũng là một nhân vật quan trọng khác, mà tập ảnh Đông Dương xinh đẹp và kỳ vĩ đã được đón nhận vô cùng nồng nhiệt trong thời gian qua.

Bác sĩ Hocquard phục vụ trong chiến tranh Pháp – Thanh cũng là người đầu tiên có đặc quyền chụp ảnh cho một vị Hoàng đế - vua Đồng Khánh. Với những tấm ảnh đạt được độ sâu cũng như tư tưởng vô cùng trân trọng các giá trị truyền thống, ông được ca ngợi là một trong những nhiếp ảnh gia xuất sắc nhất của Việt Nam thế kỷ 19, và xứng đáng được ca ngợi ở cả phương Tây lẫn Việt Nam.

Bên cạnh đó, những nhiếp ảnh gia cả chuyên nghiệp và nghiệp dư người bản xứ cũng được nhắc đến trong cuốn sách này. Hiếm có ai ngờ những tri thức như Trương Vĩnh Ký cũng có thời gian từng mở hiệu ảnh nếu như không có những nghiên cứu sâu của Terry Bennett. Bên cạnh đó, Khánh Ký – ông tổ của nghề nghiếp ảnh Việt Nam, người phái sinh và phát triển lối chụp ảnh chân dung trong nhà cũng được đề cập. Hiệu ảnh Hương Ký, cụ Nguyễn Lan Hương – người sản xuất bộ phim đầu tiên với lối chụp ảnh tối tân và luôn thay đổi mỗi năm khác nhau, cũng là một chứng nhân khác cho những con người từng làm nên một thời lịch sử của nhiếp ảnh nước nhà.

*

Buổi đầu nhiếp ảnh Việt Nam có thể nói là cuốn sách đầy thú vị và nhiều cảm hứng với những truy nguyên từ trong lịch sử. Là một nhà nghiên cứu ngoại quốc thế nhưng Terry Bennett đã làm được rất nhiều, để tìm lại về những nền nhiếp ảnh không chỉ của riêng Việt Nam, mà còn Hàn Quốc và Nhật Bản. Tuy còn nhiều khó khăn trong việc định danh những nhiếp ảnh gia bản xứ và giới chuyên nghiệp người Pháp, thế nhưng có thể nói đây là một nghiên cứu vô cùng tiên phong. Và với những gì tác giả đưa ra, ta đã có cái nhìn vô cùng khách quan về bối cảnh thời đó, và những biến động trong ngành nhiếp ảnh, cũng như những người tiên phong nhất cho ngành khoa học này.

Hết.

Chiêu Dương

          Vẻ đẹp là tài sản của các mối quan hệ được đan dệt và có thể nghe được thông qua đôi tai được thiết kế riêng biệt và đa năng

Nếu Rachel Carson từng mang đến cho tôi những nhận thức thức thời về môi trường dường như luôn đúng dẫu bao năm qua, Michael Pollan là mối liên hệ được thêu dệt giữa mọi sinh vật trong một mạng lưới mạng sống; thì có thể nói, David George Haskell là người đầu tiên cho tôi cảm thức tìm về nguồn cội, lạc vào thế giới tự nhiên để đến đúng tâm điểm, khi con người và đời sống tự nhiên là hai phạm trụ lồng trong nhau, không tách khỏi nhau, tồn tại song song và phát triển cùng nhau. 

Khúc hát của cây đầy tính tượng thanh như chính tên gọi của nó. Có những thanh âm đến từ những khu vực còn chưa có nhiều tác động của con người như rừng Amazon ở biên giới Ecuador; nhưng cũng đôi khi, cây đứng đó và hòa mình vào những thanh âm của đời sống hiện đại khu Manhattan, New York hay đời sống chính trị đầy căng thẳng ở biên giới Palestine và Israel. Ở mỗi khoảnh khắc và mỗi nơi chốn, thực vật hay đời sống tự nhiên luôn gợi con người trở về với tổ kén của mình, và Haskell một cách tài tình với bộ não của một nhà khoa học trong giọng kể của một nhà thơ đã một lần nữa đi lại từ đầu, thức tỉnh, đánh bóng và làm rõ vai trò của loài Homo sapiens trong mạng lưới đầy phức tạp này.

Gồm 3 phần lớn và cũng đồng thời là 3 cuộc khảo sát tỉ mỉ những điều kiện khác nhau, Khúc hát của cây đưa ta về vùng hoang dã rừng Amazon với cây Ceibo, nơi tiếng mưa dường như thay đổi theo từng điều kiện, đối tượng hay bộ phận cây cối. Mưa là một thanh âm quen thuộc, nhưng liệu có bao giờ ta chịu lắng nghe những thang âm riêng biệt của chúng? Cách ly bối cảnh trong một khu rừng dường như nguyên sơ với bộ tộc người Waonari đầy tinh khôi và chất phác, con người như đang vượt thoát khỏi chốn hang động ý thức của Plato để đến với tiếng nói thiện lành của những gì trần truồng và nguyên bản nhất nơi con người chúng ta.

Đọc phần đầu tiên của cuốn sách này ta không thể không nhớ đến Pocahontas và những linh hồn rừng sâu của cô. Nếu nữ chiến binh bộ tộc da đỏ từng chiến đấu hết mình vì tình yêu xuyên qua sắc tộc cũng như niềm tin hướng vào tự nhiên; thì mối quan hệ giữa các loài với nhau, về nghệ thuật khoa học và chiến tranh sinh học đạt đến đỉnh điểm hay tính cộng đồng trong đời sống người Waorani đã một lần nữa cho ta góc nhìn nguyên bản nhất về giới tự nhiên. Nếu tính cá nhân bị lu mờ trước tập thể trong cộng đồng này, thì luôn tồn tại những mục đích nhỏ nhen khác, khi con người ta dần dà xâm chiếm để khai thác dầu khi không đạt được thỏa thuận bảo vệ rừng của chính phủ trong cam kết quốc tế, mà hành động ấy như người Waorani mô tả, là cắt cụt tay cụt chân loài cây Ceibo, cắt cụt sự sống.

Từ khu rừng có phần hoang dã để ta nhìn lại những gì là tự nhiên nhất, Haskell dẫn dắt người đọc quay ngược về thời lịch sử, với những hóa thạch, địa tầng trồi sụt đã từng tạo nên những cá thể đầu tiên nhất, để từ đó cho thấy tự nhiên không chỉ được kết nối qua một mạng lưới, mà bản thân nó đã là một tấm lưới. Trong quá trình ấy, đi từ chuyển lưu, giao tiếp, phụ thuộc lẫn nhau sang loại thải bởi đột biến và chọn lọc tự nhiên; mối quan hệ giữa những loài với nhau được thắt chặt và càng khẳng định hơn nữa, thực vật hay những sinh vật đơn bào nhỏ bé cũng đều có những tế bào thần kinh truyền dẫn ghi nhớ. Chúng có trí thông minh để tạc ghi những mối quan hệ với các giống loài khác.

Trong những di chỉ của người Mesolithic khai quật được ở tại công trường Queensferry vùng Edinburg nước Anh, người ta đã chứng minh rằng hóa thạch của than, củi thu thập từ đây đã có tuổi đời hơn 10.369 năm. Từ gỗ cây phỉ dùng sưởi ấm cho đến loại hạt họ ăn hàng ngày; những hóa thân gỗ này biến thành than đã bị chôn vùi, từ đó được tìm thấy trong lịch sử ngành khai thác mỏ. Từ khói của những lò lửa mà bất cứ tác phẩm văn chương nước Anh đương đại nào trong thời kì này cũng từng khắc họa; cho đến những phần tử nhựa trôi lênh đênh phía trên đại dương để rồi tắp vào gốc cọ Sebal bật rễ; một phần nào đó Haskell cũng mang đến cho ta góc nhìn về những gì con người đã làm với giới tự nhiên.

Dù cho là những hoạt động có vẻ đánh mất nhân tính, nhưng tự nhiên không chần chừ và ôm cánh tay lần nữa tái sinh. Trong mối quan hệ giữa các loài vi khuẩn biển và sinh vật phù du, rác thải nhựa khiến sự trao đổi thông tin giữa các tế bào bị phá vỡ, khiến những sinh vật này có sự biến đổi so với tổ tiên mà chúng thừa hưởng, phần nào giải quyết một phần được rác thải nhựa. Thế nhưng như một câu hỏi mà ông trích dẫn từ Thoreau khi chứng kiến hàng ngàn những người tị nạn Ireland vì nạn thiếu ăn phải lênh đênh rồi chết trên biển, rằng “Tại sao phải lãng phí thời gian trong nỗi sợ hay lòng thương hại?”, thì tự nhiên giờ đây đứng trước con người cũng vẫn với ánh mắt ấy, với bụi mịn, khí thải, bê tông hóa, đô thị hóa hay rác thải nhựa… Tất cả đặt ra câu hỏi của Thoreau trong thời đại này, dường như cấp bách và khó khăn hơn cả.

Nhưng một mặt nào đó, mục nát không phải là đã kết thúc, mà nó là bom hẹn giờ, là ngòi kích nổ cho quá trình tái sinh. Với những tàn tích để lại của cây tần bì xanh vươn cao đã ngã, từng loài ong bắp cày, bọ cánh cứng, ruồi, cuốn chiếu… đã đến và hoàn thành sứ mệnh của mình. Nhìn nhận con người không thoát khỏi mối quan hệ giữa các thành phần môi trường, thời đại ngày nay dường như loài Homo sapiens cũng đang tham gia vào quá trình ấy, khi Trung Quốc và Ấn Độ có một chiến dịch cải thiện trong việc phủ xanh những đồi đất trọc; còn những nước tiên tiến đã đến gần hơn với xe hạn chế phát thải trong dáng hình của xe điện mà Tesla dường như đi đầu trong phân khúc này.

Haskell không phải là người tiên phong chỉ riêng trong việc lắng nghe cây cỏ; mà ông vươn xa hơn với tác phẩm này, để đến với những trường đoạn triết học, đạo đức, tôn giáo, chính trị… thông qua đời sống tự nhiên. Ở đó liệu cây hay những loài sinh vật khác có nhận thức được thẩm mỹ hay những làn ranh đạo đức ta vẫn thường nghe? Vì bởi giá trị vẻ đẹp nằm ở trạng thái bên ngoài. Nó tồn tại trong tâm trí kẻ đang chiêm ngưỡng, nên hoàn toàn có thể nói rằng, cây cối hay mọi thành phần trong một mạng lưới đều có một thẩm mỹ riêng. Và có hay không lằn ranh đạo đức chia đôi thế giới thành hai đối trọng chúng ta và chúng, khi con người rốt cuộc cũng là tự nhiên, khi hủy hoại môi trường cũng là đồng thời giết đi chính mình, bởi bất cứ loài sinh vật nào cũng có một thẩm mỹ riêng, một vẻ đẹp riêng, một trí khôn riêng.

Mang con người từ vùng hoang dã và từ quá khứ về lại đời sống đô thị, Haskell phần nào mô tả “nỗi sợ địa lý” của loài Homo sapiens với thế giới tự nhiên. Nếu người da màu sợ hãi khu rừng vì những giá treo cổ có thể ập đến họ bất cứ lúc nào như bài ca Strange Fruit của Billie Holiday, phụ nữ thì sợ tiến trình ‘cô bé quàng khăn đỏ’ khi phải nương nhờ một sức mạnh nào đó, tránh khỏi bắt bớ, hãm hiếp hay lợi dụng. Người da trắng cũng chẳng tốt hơn, khi nếu dừng lại quá lâu trên một vỉa hè cũng là vi hiến hoặc phạm pháp. Giữa đời sống thành thị mà con người bị gò bó như thế, tự nhiên và sự mất mát bản sắc đa dạng đang tỉ lệ thuận với sự đồng hóa. Những loài thực vật ngoại lai như Lê Callery đang bị lên án bởi những đặc tính của mình. Nhưng nhờ có hơn 5 triệu cây xanh ở riêng New York mà nó đã giảm thiểu 2 ngàn tấn chất ô nhiễm không khí và xử lý gần hơn 40 ngàn tấn CO₂.

Cây cối đã đứng đó như một hiện thân từ trong lịch sử. Những cây olive ở xứ Tiểu Á vừa là ngọn nguồn vừa là phế tích cho những kì địa chất đã qua. Những trầm tích từ phấn hoa bay qua Biển Chết báo hiệu một lịch sử dài của chính loài người. Từ cổ chí kim khi qua những kiến tạo địa chất cho đến nhân tạo hơn, trong cuộc chiến giữa Palestine và Israel hay quả bom nguyên tử biến Hiroshima thành bãi chiến địa; thì cây cối vẫn vững vàng, đứng đó, và ghi lại âm thầm trong mình một khúc hát riêng. Tường tận, bao quát mà đầy trữ tình; Khúc hát của cây là một tác phẩm lớn làm nên cuộc cách mạng về nhân tính, về sợi dây kết nối và hơn hết là vẻ đẹp của tự nhiên, để đặt ngang hàng với những tuyệt tác của Thoreau, Rachel Carson hay Aldo Leopold.

Hết.

Chiêu Dương