Trà chiều

Sách và Chuyện Đọc Sách: 8 xu hướng nổi bật trong thập niên vừa qua

Ta hãy nhìn lại 8 xu hướng và đổi thay quan trọng diễn ra trong ngành xuất bản và trong thị hiếu độc giả thập kỷ qua.

Published

on

Đã có lúc người ta tiên đoán rằng sách sẽ đi vào dĩ vãng. Thế kỷ mới đã đến, cuộc đời ta đang được số hóa và chẳng có lý do gì để mang theo những bản ép bột giấy đi khắp mọi nơi. Thế mà trong thập niên qua, rõ ràng sự ra đi của sách đã bị phóng đại. Khi thập niên 2020 sắp đến, có nhiều lý do để ăn mừng sự trỗi dậy của sách – nhưng đồng thời nên ghi nhận rằng đường lộ dành cho những hình thức kể chuyện khác đang rộng mở, không chỉ trên thị trường mà còn trong tâm trí độc giả. Việc chúng ta dành nhiều thời gian trên mạng đâu đó có nghĩa là chúng ta càng ngày càng bị sao nhãng khỏi việc đọc… nhưng cũng có nghĩa rằng độc giả có nhiều lối đi để tìm kiếm những câu chuyện họ cần và muốn.

Ta hãy nhìn lại 8 xu hướng và đổi thay nổi bật diễn ra trong ngành xuất bản và trong thị hiếu độc giả thập niên qua.

1. Tốt nước sơn cũng quan trọng như tốt gỗ

Khi người ta tạm ngưng sử dụng thiết bị điện tử, họ sẽ tìm kiếm những cuốn sách xinh đẹp: các nhà xuất bản đã và đang ghi nhận việc người dùng sẵn sàng chi trả mức giá cao cho thứ gì đó đặc biệt. Hãy cân nhắc đến Visual Editions ra mắt năm 2010: Tôi tình cờ phát hiện những tác phẩm của họ khi thấy cuốn sách thứ hai họ xuất bản, Tree of Codes của tác giả người Mỹ Jonathan Safran Foer. Tree of Codes là một cuốn sách phi thường: phần văn bản được chuyển thể từ Street of Crocodiles của tác giả Ba Lan Bruno Schultz, những trang sách được cắt khuôn, một số từ ngữ của Schultz được dập bỏ cẩn thận để tạo nên câu chuyện của Foer. In đẹp đẽ bằng mực đỏ và đen, cuốn sách vừa là một hiện vật nghệ thuật, vừa là văn bản văn chương: một kỳ quan để chiêm ngưỡng và đọc hiểu.

Tree of Codes

Những nhà xuất bản truyền thống hơn cũng đã nhận ra độc giả muốn trở thành một phần của điều đặc biệt: năm 2015, Faber & Faber ra mắt phiên bản đóng gáy đặc biệt của tác phẩm The Buried Giant (Kazuo Ishiguro). Một vài năm sau, tập sách lộng lẫy The Lost World của Rober Macfarlane và Jackie Morris, tôn vinh thế giới tự nhiên thông qua ngôn ngữ và hình ảnh, lẳng lặng mà trở thành một hiện tượng, với những chiến dịch kêu gọi vốn tự phát để đưa sách vào trường học trong khu vực.

2. Tìm kiếm ẩn ý trong câu chữ

Nếu chúng ta học được điều gì đó trong thập niên qua, thì đó là ngoài kia tồn tại rất nhiều độc giả nghiêm túc. Cuốn sách đầu tiên của Visual Editions là ấn bản The Life and Opinions of Tristam Shandy, Gentleman của Laurence Sterne, nguyên bản được xuất bản chín tập từ năm 1759 đến 1767. Cuốn sách trở thành cảm hứng sáng lập Giải Goldsmiths vào năm 2013. Giải thưởng này lập ra để ghi nhận những tác phẩm hư cấu Anh và Ai-len mà – như Tristam Shandy đã làm trong quá khứ – mở ra những tiềm năng mới trong hình thái tiểu thuyết. Tác phẩm chiến thắng đầu tiên là A Girl is a Half-formed Thing. Tác phả Eimear McBride đã vật lộn nhiều năm trời để tìm kiếm người chịu xuất bản: về lý thuyết, những dòng-chảy-ý-thức trong cách kể chuyện khiến nó trở nên “khó đọc”. Tuy nhiên, sau khi chiến thắng Giải Goldsmiths, cuốn sách bán được mười nghìn bản, và chiến thắng Giải Phụ Nữ cho hạng mục Hư cấu (một giải thưởng “phổ biến” hơn). Tiết lộ: Tôi nằm trong hội đồng chấm Giải Goldsmith năm 2019 – Ducks, Newburyport là tác phẩm chiến thắng tuyệt vời được chắp bút bởi Lucy Ellman – và từ đó, tôi đã chướng kiến nó trở thành nền móng trong toàn cảnh văn chương. Đây là bằng chứng chứng minh việc độc giả cũng dạn dĩ và phiêu lưu như những tác gia xuất sắc: họ chỉ cần biết những tác phẩm họ muốn tồn tại.

A Girl Is a Half-formed Thing

3. Sách nói lên ngôi

Độc giả đang tìm kiếm những hình thức mới để tiếp cận với văn bản. Chẳng ai có thể không để tâm đến sự gia tăng đột biến trong doanh thu sách nói (audiobook). Doanh số của Audible, nhà bán lẻ và xuất bản sách nói, tăng đến 38 phần trăm năm 2018: năm trước đó, công ty đã công bố doanh số tăng 47 phần trăm. Nghiên cứu đề xuất rằng, tại Anh, doanh thu sách nói sẽ vượt lên sách in trong năm 2020. Lắng nghe sách nói có thể là một trải nghiệm bổ trợ tuyệt vời kể cả khi bạn thích đọc sách. Cuốn tiểu thuyết được giải Pulitzer 2017 Lincoln in the Bardo của George Sauders vốn được kể bằng hơn một trăm giọng khác nhau – những con ma chiếm đóng nghĩa trang mà Willie, cậu con trai 11 tuổi của Abraham Lincoln được chôn cất. Và vì thế, phiên bản sách nói cũng được thuật lại bằng một trăm giọng nói: hãy lắng nghe Susan Sarandon, Bradley Whitford, Don Cheadle, Bill Hader… cả một danh sách dài. Có lẽ bạn thích tiểu thuyết trinh thám của nhà văn người Na Uy Jo Nesbø – chà, vậy thì tại sao không lắng nghe Blood on Snow tường thuật bởi Patti Smith? Tôi chắc chắn rằng một trong những lý do giải thích cho sự phổ biến gia tăng của sách nói là vì quá trình số hóa và download không chỉ khiến việc nghe thuận tiện hơn, mà còn khiến người nghe bớt hoang mang trước độ dài của cuốn sách: Tôi nhớ việc từng nhận được phiên bản sách nói Moby Dick xuất bản bởi Naxos Audiobooks (tường thuật bởi William Hootkins) khi nó ra mắt năm 2005… Tôi thích mê tiểu thuyết này, nhưng cũng đồng thời có chút hết hồn bởi 19 cái CD.

4. Thơ Instagram

Nhưng dĩ nhiên, có thể ngắn gọn và ngọt ngào mới là gu đọc của bạn: trong trường hợp này, thơ Instagram hẳn là dành cho bạn. Có lẽ nổi tiếng nhất trong lĩnh vực này là nhà thơ người Canada-Punjab Rupi Kaur, người có gần 4 nghìn lượt follow trên nền tảng Instagram. Cuốn sách đầu tiên của cô, Sữa và mật, tự xuất bản năm 2015, chiễm chệ trên sách bán chạy của New York Times gần hai năm. Thơ của cô rõ ràng, tử tế và chân thật: cô cho rằng Instagram đã “dân chủ hóa nghệ thuật làm thơ” – mặc dù người khác có thể nói là tái-dân chủ hóa, vì thơ vốn là loại hình văn chương cổ xưa và dễ tiếp cận nhất (từ Homer đến thơ tập đánh vần). Mạng xã hội đã khiến một tác giả như Kaur tìm được giọng văn và đối tượng độc giả phù hợp mà không cần trung gian là những nhà xuất bản truyền thống. Đây hẳn là biến chuyển toàn cục lớn nhất trong thập niên vừa qua.

Rupi Kaur

5. Những “cô gái” giành quyền kiểm soát

Năm 2005, tiểu thuyết đầu tiên của tác giả người Thụy Điển Stieg Larsson vốn có tựa đề gốc là Man som hatar kvinnor (Những người đàn ông căm ghét đàn bà), nhưng khi nó xuất bản bằng tiếng Anh (và tiếng Việt), tiêu đề được đổi thành The Girl with the Dragon Tattoo (Cô gái có hình xăm rồng). Chỉnh sửa này là khởi nguyên cho xu hướng tiếp diễn trong những năm sau đó. Năm 2012, Cô gái mất tích của Gillian Flynn bán được hơn hai triệu bản. Paula Hawkin tiếp đà với Cô gái trên tàu, bán được hơn 15 nghìn bản tính đến năm 2016. Những thành công này thu hút hàng tá những bản sao. Nhưng hiện tượng “cô gái” không chỉ là một trường hợp bắt chước quá đà. Nó dẫn đường cho một lớp tác giả nữ tài năng tấn công vào câu lạc bộ trinh thám vốn đa số chứa toàn trai già và góp phần thay đổi luật chơi.

6. Đường hướng tiếp cận trực tiếp

Trong mười năm qua, chúng ta đã chứng kiến một thị trường đầy ắp cơ hội dành cho tác giả – nhưng không hề kém thách thức. Năm 2017, quái thú trực tuyến Amazon báo cáo rằng tại Hoa Kỳ, hơn 1.000 tác giả độc lập – xuất bản trên nền tảng Kindle – kiếm được hơn 100.000 đô la Mỹ tiền nhuận bút. Một trong những thành công lớn nhất trong thập niên vừa qua – dù đánh giá của bạn có tốt xấu ra sao – là 50 sắc thái của E. L. James. Xuất hiện lần đầu tiên như là fanfiction của Chạng vạng, viết dưới bút danh Snowqueens Icedragon, sê-ri 50 sắc thái vốn được xuất bản bởi một tờ báo nhỏ. Sau khi nó manh nha trở thành hiện tượng, sách được nhà xuất bản chính thống Vintage tiếp cận. Đến năm 2014, tập đầu tiên, phát hành năm 2011, đã bán được hơn 100 bản trên toàn thế giới.

7. Những thời khắc khó khăn

Nhưng cũng có mặt trái trong phi vụ béo bở ở trên: đa số tác giả càng ngày càng gặp khó khăn trong việc kiếm sống. Một cuộc khảo sát thực hiện năm ngoái bởi Hiệp hội Thu thập và Tác quyền Tác giả tiết lộ rằng thu nhập trung vị của các tác giả đang làm việc tại Anh hiện ở mức thấp hơn 10.000 bảng Anh, giảm 42 phần trăm từ năm 2005. Mức này thấp hơn cả mức thu nhập hàng năm tối thiểu (17.900 bảng Anh) mà Quỹ Joseph Rowntree khuyến cáo. Ngành xuất bản thỉnh thoảng gặp khó khăn trong việc bắt nhịp với thế kỷ 21. Mãi đến những năm gần đây, ta mới thấy những nỗ lực thật sự trong ngành để tìm kiếm những giọng kể đa dạng, đi tìm những tài năng mới với xuất thân hiếm gặp.

8. Cuộc chơi chuyển thể của nhà sản xuất truyền hình

Không như phương thức cũ khi tác giả hy vọng bán được bản quyền sách cho nhà sản xuất phim điện ảnh, sự phát triển nhanh chóng của nền tảng truyền hình trực tuyến trong thập niên này đã tạo ra hàng hà cơ hội mới cho tác gia hư cấu. Trò chơi vương quyền, Chuyện người tùy nữ, Outlander trở thành những chương trình truyền hình phải-xem đối với hàng triệu người. Những cuốn hồi ký như Orange Is The New Black của Piper Kerman và Shrill của Lindy West được tái sinh trên màn ảnh nhỏ. Người hâm mộ thể loại sci-fi và viễn tưởng được tưởng thưởng bởi một dải thiên hà những sê-ri mới, trong đó có The Expanse của James S. A. Corey, American Gods của Neil Gaiman, The Magicians của Lev Grossman. Xu hướng này tăng nhanh chóng mặt khi thập niên dần kết thúc, với thông báo rằng cuốn sách được Giải National Book Trust Exercise của Susan Choi và được Giải Booker Narrow Road to the Deep North của Richard Flanagan sẽ được chuyển thể thành sê-ri phim. Những đốm lửa lưu lạc, được Time bình chọn là một trong 10 tác phẩm hư cấu xuất sắc nhất thập niên, đã được Hulu mua bản quyền truyền hình và chuẩn bị lên sóng năm sau (với diễn xuất của Reese Whiterspoon và Kerry Washington). Điều đáng khích lệ hơn hẳn là cách mà chương trình truyền hình đã khiến người ta tìm đọc những cuốn sách gốc, tạo ra một vòng quay của xem phim và đọc sách.

Những đốm lửa lưu lạc đã được Hulu mua bản quyền truyền hình và chuẩn bị lên sóng năm sau.

Hết.

Mèo Heo biên dịch và tổng hợp.

Bài gốc được thực hiện bởi Erica Wagner (BBC) và Ron Charles (The Washington Post)


Những bài viết có cùng chủ đề




Trà chiều

Văn hóa đọc tại Việt Nam: Hành trình tỉnh thức trong thời đại mất tập trung

Khi cả thế giới đang quay cuồng trong cơn lốc của tốc độ, của công nghệ số và mạng xã hội, văn hóa đọc – vốn là một hoạt động tĩnh tại, cô độc và đòi hỏi sự kiên nhẫn – bỗng trở thành hiện tượng lạ giữa đời sống hiện đại.

Published

on

Một cú chạm màn hình có thể đưa bạn tới bất kỳ đâu: từ buổi hòa nhạc ở Vienna đến một bữa ăn đường phố ở Bangkok, từ những khoảnh khắc riêng tư của người xa lạ đến bản tin thời sự lúc rạng đông. Nhưng càng dễ dàng kết nối, chúng ta lại càng khó khăn trong việc lắng nghe chính mình. 

Và trong cuộc hành trình ấy, đọc sách - hành động tưởng như đã cũ kỹ, đang âm thầm trở lại như một nơi trú ẩn cuối cùng của tâm hồn hiện đại.

Văn hóa đọc không chỉ là việc “đọc sách”

Văn hóa đọc không nên được định nghĩa đơn giản chỉ là hành vi tiếp nhận văn bản in ấn, cần phải nhìn nó như là một cấu trúc hệ giá trị, nơi người đọc không chỉ tiêu thụ thông tin, mà còn tương tác với tri thức, phản tư, và từ đó tạo ra tầng sâu văn hóa cá nhân. Nên hiểu đọc là một hành vi văn hóa, không chỉ là kỹ năng.

Thế nhưng, tại Việt Nam, hành vi đọc nhiều khi bị giản lược thành “hoạt động học thuộc”. Cái gốc của việc đọc để hiểu mình và hiểu thế giới vẫn còn mờ nhạt trong đời sống học đường lẫn đời sống đô thị.

Chúng ta từng được dạy rằng đọc là để biết nhiều hơn. Nhưng biết không đồng nghĩa với hiểu. “Biết” là quá trình tiếp nhận và lưu trữ dữ liệu dưới dạng thông tin. “Hiểu” vượt lên trên điều đó - nó đòi hỏi sự tham gia của trải nghiệm cá nhân, khả năng phân tích, đồng cảm và cả những va chạm nội tâm. Một tác phẩm có giá trị không chỉ cung cấp tri thức ngoại tại, mà còn tạo điều kiện cho chủ thể tiếp nhận được soi chiếu, phản tỉnh từ đó nhận diện những lớp ẩn sâu của bản thể qua hình ảnh của người khác trong trang sách. 

Khi một đứa trẻ đọc Những tấm lòng cao cả, em sẽ không chỉ học đạo đức, mà bắt đầu cảm nhận được trái tim nhân loại. Khi một thiếu niên lần đầu đọc Người xa lạ của Camus, cậu ấy có thể không lý giải nổi thế giới, nhưng sẽ bắt đầu đặt câu hỏi về nó và về chính mình.

Vấn đề không nằm ở việc thiếu sách, mà thiếu “thái độ văn hóa” với sách

Mặc dù Việt Nam có hơn 30.000 đầu sách xuất bản mỗi năm (theo Cục Xuất bản), thế nhưng lượng sách bán ra tập trung chủ yếu ở thể loại giải trí, ngôn tình, self-help, còn các dòng sách triết học, văn hóa, nhân văn… chiếm tỷ lệ nhỏ hơn. Ta không thiếu sách, ta thiếu một nền tảng thẩm mỹ và nhân văn để lựa chọn sách một cách có chủ đích.

Nguyên nhân không chỉ nằm ở thời đại số làm thay đổi thói quen tiếp nhận thông tin, mà còn nằm ở cách giáo dục về đọc sách. Tại nhiều trường học, việc đọc vẫn gắn liền với hình thức kiểm tra, chấm điểm, làm bài văn nghị luận sách giáo khoa - điều khiến đọc sách trở thành một “nghĩa vụ” hơn là một hành trình khám phá. Gia đình, các bậc phụ huynh còn chưa thực sự nghiên cứu và đặt mối quan tâm lớn lao cho việc giáo dục con trẻ dẫn đến việc các em phụ thuộc quá nhiều vào các thiết bị công nghệ. 

Nhưng tín hiệu đáng mừng là trong những năm gần đây, chúng ta chứng kiến sự nở rộ của các phong trào đọc sách tự phát, không phải từ chỉ đạo hành chính, mà từ những con người đang đi tìm lại bản thân giữa cơn hỗn loạn của thông tin.

Đáng chú ý, sự phát triển của nền tảng số cũng không còn là lực cản, mà đang dần trở thành đòn bẩy cho việc tiếp cận sách: audio book, book podcast, nền tảng chia sẻ tóm tắt sách hay các cộng đồng đọc sách online đang lan tỏa mạnh mẽ. Sách không còn là một vật thể bất động mà trở thành dòng chảy đồng hành với sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ, âm thanh và cảm xúc.

Tất cả đang làm sống lại một giá trị xưa cũ: sự tĩnh lặng nội tâm. Đọc sách giờ đây không chỉ là tiếp nhận thông tin, mà là một hành động phản kháng với sự phân tán, ồn ào, và tiêu dùng giải trí mang tính chất "mì ăn liền".

Văn hóa đọc trong thời đại “siêu dữ liệu”

Thách thức lớn nhất với văn hóa đọc trong thời đại kỹ thuật số không phải là sự biến mất của sách giấy, mà là sự thoái hóa khả năng tập trung, năng lực phản tư và thái độ nghiêm túc của con người với tri thức. Chúng ta sống trong thời đại mà nội dung có thể bị tiêu thụ như thức ăn nhanh, nơi mọi người “đọc để phản ứng”, thay vì “đọc để cảm nghiệm”. Bởi vậy, chọn đọc - nhất là đọc sâu, đọc chậm giờ đây không chỉ là một lựa chọn mang tính trí tuệ, mà còn là một cách gìn giữ bản thân trước sự xao nhãng của thế giới hiện đại.

Đọc là kháng cự lại tốc độ. Là từ chối cái dễ. Là chọn cái sâu - dù biết nó chậm.

Văn hóa đọc giờ đây không chỉ là sách, mà còn là cách ta sống. Không chỉ là hành động cá nhân. Nó phản ánh cả một văn hóa. Một đất nước biết trân trọng sách là một đất nước không dễ bị lãng quên ký ức. Một thế hệ đọc sách là một thế hệ có nội lực.

Ở Việt Nam, từng có một thế kỷ mà sách được đọc bằng ánh đèn dầu, được chép tay, được truyền tay như những báu vật. Sách đi qua chiến tranh, qua đói nghèo, qua đạn bom, nhưng vẫn sống. Vấn đề của hôm nay không phải là thiếu sách, mà là quá nhiều thứ giành giật tâm trí ta khỏi sách.

Vấn đề sâu xa hơn: ta không còn coi đọc là một phần của việc sống đẹp. Thế giới đang dần lãng quên sự im lặng, sự chậm rãi, sự suy tư. Trong truyền thống tư tưởng phương Đông, đọc không phải là phương tiện để đạt được cái bên ngoài, mà là trở về với cái bên trong. Từ thời Lão - Trang, việc học, việc đọc vốn gắn liền với sự tĩnh tại của tâm. Đọc là tu thân. Đọc là dưỡng khí. Đọc là hành động đi ngược lại với sự xao động của đời sống, để khơi mở “minh tâm kiến tánh”, thấy lại chân diện mục của chính mình. 

Ngày xưa, các nho sĩ khi đọc sách thường đặt một bát nước trong veo bên cạnh, để “nếu tâm xao động thì nước đục” như một cách tự phản tỉnh. Người đọc không chỉ là kẻ truy cầu tri thức, mà còn là người gìn giữ đạo lý, tiết tháo và sự lặng thầm bền bỉ của văn hóa.

Trong thời đại siêu kết nối hiện nay, nghịch lý lớn nhất là con người càng lúc càng rỗng hơn giữa vô số dữ liệu. Chúng ta “biết” rất nhiều thứ nhưng lại hiểu rất ít điều, và càng ít sống sâu. Văn hóa đọc nếu được xem là một hệ sinh thái văn hóa bền vững - chính là cơ chế tự phòng vệ của trí tuệ trước sự tha hóa của thị hiếu và tốc độ.

Bởi vì đọc không chỉ là để “biết”, mà để nghi ngờ cái mình biết. Không chỉ để “giỏi lên”, mà để hiểu mình và hiểu người hơn. Và không chỉ để có tri thức, mà để trở nên người hơn trong thế giới ngày càng thiếu vắng chất người. 

Đọc - tự bản thân nó là một hành động kháng cự lại sự lãng quên, sự cạn mỏng và cả sự dễ dãi. Nó khơi mở lại điều tưởng như đã mất: một chiều sâu văn hóa không thể số hóa, không thể sao chép, thứ văn hóa được chưng cất từ mỗi lần lật trang, từ mỗi khoảnh khắc im lặng tự đối diện chính mình. Để được sống với một trái tim có lớp lang. 

Và nếu phải chọn một hành động lặng lẽ nào đó để định nghĩa tinh thần của một dân tộc đang muốn trở mình từ bên trong, thì đó hẳn phải là: đọc sách.

Ngọc Trâm

Đọc bài viết

Trà chiều

Vẻ đẹp từ những cuộc đời bình thường

Không cần phải nổi bật, bạn vẫn có thể sống một đời ý nghĩa.

Published

on

Làm người bình thường giờ đây bị ngầm hiểu là một thất bại trong một thế giới say mê những con người xuất chúng. Từ những giải vàng trong các trường tiểu học đến danh hiệu “nhân viên xuất sắc của tháng”; từ những tấm hình, thước phim được chọn lựa kĩ càng để đăng trên Instagram đến cuộc đua trở thành “phiên bản rực rỡ nhất của chính mình”, văn hóa của chúng ta không ngừng nâng cao chuẩn mực cho những tính từ “thành công”, “xứng đáng” hoặc thậm chí là “đủ”. Nhưng liên tục chạy đua để trở thành người xuất chúng liệu có khiến chúng ta hạnh phúc hơn hay chỉ đang gieo thêm lo âu, mặc cảm và đứt gãy trong kết nối giữa người với người?

Ẩn giấu trong những cuộc đời không mấy nổi bật vẫn tồn tại sự bình yên sâu lắng, đích đến đáng quý, thậm chí là vẻ đẹp đáng tôn vinh. Có lẽ đã đến lúc ta nên giành lại chân lý ấy - rằng không cần rực rỡ để sống một đời đáng sống.

Những chuẩn mực ngày càng leo cao

Ngay cả trẻ con giờ đây cũng không thoát khỏi chuỗi dài những kì vọng từ gia đình và xã hội. Trước kia, thời chúng ta đi học, “trung bình” được coi là nền tảng để phấn đấu, không có gì đáng xấu hổ. Nhưng nhìn xem, lũ trẻ bây giờ đang bị áp lực phải trở thành những người có thành tựu từ khi còn chưa học được cách chơi đùa vô tư. Giành được điểm A vẫn bị coi là chưa đủ tốt nếu chúng không mang thêm giải thưởng, tham gia hoạt động ngoại khóa và trong vai những người dẫn dắt, lãnh đạo đội nhóm. Những rào chắn vô hình không ngừng cao lên, vì thế chẳng ngạc nhiên khi những sinh viên mới bước vào ngưỡng cửa đại học hay thị trường lao động đã kiệt sức thay vì hạnh phúc. 

Mạng xã hội chỉ đổ thêm dầu vào lửa, đốt cháy cuộc đua kì vọng ấy hơn. Không dừng lại ở việc lướt xem những khoảnh khắc rực rỡ của người khác, chúng ta bắt đầu so sánh với cuộc đời chưa được đánh bóng của bản thân. Đọc được câu chuyện về những bạn trẻ 22 tuổi khởi nghiệp, đi du lịch vòng quanh thế giới, tự sắm nhà riêng - ta cảm thấy mình tụt lại vì mỗi ngày chỉ dậy đi làm và thanh toán hóa đơn. Những điều ấy trước kia từng được coi là phi thường, nay bỗng hóa tiêu chuẩn tối thiểu.

Ngay cả trong đời sống riêng, áp lực vẫn len lỏi. Ta phải là những người yêu lý tưởng, cha mẹ dịu dàng, giỏi chăm sóc bản thân và công dân đầy chánh niệm - tốt nhất là xong hết trước 9 giờ sáng. Người ta truyền nhau một quan niệm hiện đại, rằng: bạn đang lãng phí tiềm năng nếu không tối ưu từng giây phút của cuộc đời mình.

Nhưng nếu tiềm năng không phải là một chiếc thang để leo, mà là một không gian để ta an trú thì sao?

Phẩm giá ẩn sau lựa chọn một đời an yên

Hãy đổi cách ta kể câu chuyện. Sẽ ra sao nếu một cuộc sống “tầm trung” lại chính là một công việc đủ nuôi sống bản thân, những mối quan hệ đầy yêu thương, và một mái nhà rộn tiếng cười xen lẫn tiếng bát đũa? Không phải thứ để ta trốn chạy khi nhắc đến, mà là điều đáng để gìn giữ và trân trọng đúng không?

Thật tuyệt khi bạn xuất hiện trên mạng xã hội với những khoảnh khắc như vậy, dù cho chẳng có lời tán dương nào. Chúng ta vẫn luôn cần một người bạn chân thành, một người lạ biết cảm thông, và một đồng nghiệp đáng tin cậy. Những vai trò ấy hiếm khi xuất hiện trên mạng xã hội, nhưng chúng là sợi chỉ âm thầm dệt nên kết cấu bền chặt của xã hội -  điều mà danh vọng và tiền bạc đôi khi không thể làm được.

Hãy nghĩ về những giáo viên, lao công, y tá, tài xế, đầu bếp, điều dưỡng - những con người mà công việc thầm lặng của họ vẫn đang giữ cho thế giới vận hành. Họ có thể không bao giờ được gọi tên rộng rãi, nhưng công sức của họ chạm đến cuộc sống của biết bao người. Những tên gọi nghề nghiệp nghe có vẻ “bình thường”, nhưng những gì họ làm được thì không hề nhỏ bé.

Bình thường không có nghĩa là tầm thường. Đó là sự biết đủ với những gì bạn có, thay vì liên tục đem so với những cuộc đời khác. Đó là việc bạn hiểu rằng mình không thất bại chỉ vì không xuất chúng - chỉ cần là một con người đã luôn là điều đặc biệt. 

Những đánh đổi phía sau niềm tin phải trở nên xuất chúng

Bị cuốn vào cuộc đua theo đuổi sự vĩ đại thường dẫn ta đến tình trạng kiệt sức, lo âu và cô đơn. Chủ nghĩa cầu toàn gây ra chứng tê liệt cảm xúc, còn việc so sánh khiến ta đánh mất niềm vui. Ai cũng có thể “trên mức trung bình” - rõ ràng về mặt thống kê quan niệm này sai. Ấy vậy mà xã hội vẫn tiếp tục bán giấc mơ ấy, và ta vẫn tiếp tục mua nó, rồi cảm thấy mình chưa bao giờ đủ.

Ở một góc độ khác, việc tôn vinh thành công thái quá cũng hình thành một tâm thức thiếu hoàn thiện: nếu chỉ có một vài người ở đỉnh cao, thì phần còn lại ắt phải là kẻ thua cuộc. Nhưng cuộc sống đâu phải là một bảng xếp hạng, nó là bức tranh khảm đầy những niềm vui nhỏ bé, những khoảnh khắc yên tĩnh, và những kết nối thành thật giữa con người với nhau.

Ta chỉ thực sự sống trong hiện tại khi ngừng đuổi theo những cột mốc tiếp theo. Ta có thể tìm thấy sự đủ đầy, không phải trong việc trở nên khác biệt, mà trong cảm giác được thuộc về gia đình, cộng đồng và chính bản thân mình.

Viết lại định nghĩa “cuộc đời ý nghĩa”

Định hình lại những gì là cốt lõi của cuộc sống đòi hỏi sự can đảm - nhất là trong nền văn hóa đầy rẫy phô trương. Nó đồng nghĩa với việc khước từ lối sống "cày cuốc", chọn thầm lặng thay vì tiếng tăm, chọn sống sâu thay vì sống gấp, chọn sống đúng với hệ giá trị riêng của bản thân thay vì đứng trên những tiếng vỗ tay hào nhoáng.

Một cuộc đời ý nghĩa không được xây nên từ giải thưởng hay thuật toán mà được dệt từ những cuộc trò chuyện chân thật, những thói quen bồi đắp nên chúng ta, những bữa cơm trong gian bếp, những bước đi chậm rãi, những cử chỉ tử tế nhỏ nhoi - và nghỉ ngơi mà không mang theo cảm giác tội lỗi.

Hà Nhi dịch từ Psychology Today

Đọc bài viết

Trà chiều

“Cạm bẫy tiện lợi” của AI

Published

on

Vào thứ Sáu ngay trước ngày khai mạc Hội sách Thiếu nhi Bologna, OpenAI đã tung ra công nghệ tạo hình ảnh mới tích hợp trong GPT-4o. Công nghệ này giới thiệu các khả năng đa phương thức tiên tiến, cho phép người dùng tạo ra những hình ảnh vô cùng chi tiết bằng nhiều phong cách nghệ thuật đa dạng. Gần như ngay lập tức, người dùng đã thử tạo hình ảnh theo phong cách thẩm mỹ đặc trưng của Studio Ghibli và thử nghiệm với nhiều phong cách minh họa sách thiếu nhi kinh điển. Độ chính xác của kết quả và khả năng bắt chước các họa sĩ minh họa nổi tiếng của công nghệ này đã thực sự gây sốc cho những người đang tề tựu tại Bologna.

Nổi bật trong các tiếng nói quan ngại về những bước tiến mới này là Nurgül Senefe, họa sĩ minh họa người Thổ Nhĩ Kỳ. Bà là nhà sáng lập của tổ chức vận động Illustrator’s Platform và Mạng lưới ZNN, một công ty đại diện tác giả và họa sĩ minh họa, đồng thời là Tổng Thư ký của Diễn đàn Họa sĩ Minh họa Châu Âu. Bà Senefe chia sẻ với tờ Publisher Weekly rằng, “sự lười biếng trong nhận thức” đang đe dọa khiến con người ngày càng phụ thuộc vào AI.

Bà Nurgül Senefe. Nguồn: Diễn đàn Họa sĩ Minh họa.

Từ kinh nghiệm điều hành một tổ chức với 400 nhân sự đang tận tâm bảo vệ quyền của họa sĩ minh họa và xây dựng những phương thức kinh doanh bền vững, bà Senefe cho rằng: “Điểm yếu lớn nhất của con người là cảm giác vui sướng đến từ sự tiện lợi mà AI mang đến”.

Mạng lưới ZNN hoạt động như một cầu nối trung gian giữa họa sĩ và bên đặt hàng, giúp thiết lập các quy chuẩn tối ưu cho ngành, đồng thời giám sát quy trình đặt hàng tác phẩm. Công việc của họ nay càng trở nên cấp bách hơn bao giờ hết khi AI ngày một tác động mạnh mẽ đến lĩnh vực sáng tạo.

“Đặc biệt với trí tuệ nhân tạo, chúng tôi đang nỗ lực xây dựng một nền tảng để đại diện cho quyền lợi của họa sĩ minh họa”, bà Senefe cho biết.

Khi khảo sát các thành viên trong tổ chức, bà Senefe thường đưa ra một câu hỏi lấy ví dụ từ bộ phim Ma trận (The Matrix), hỏi họ sẽ chọn viên thuốc nào – đỏ hay xanh. “Mọi người đều nói, ‘Tôi sẽ chọn viên màu đỏ’, bà kể lại, dùng phép ẩn dụ này để nhấn mạnh tầm quan trọng của việc giữ chính mình “tỉnh táo nhận thức về những gì đang diễn ra hôm nay”.

Mối bận tâm hàng đầu của bà Senefe xoay quanh chính bản chất của con người. “Nếu bạn không ý thức được hành vi của mình, nó sẽ dần định hình nên tính cách của bạn.” Dù vấp phải sự phản đối từ nhiều chuyên gia sáng tạo – “Mọi người nói chúng ta không sử dụng AI tạo sinh, chúng ta chống lại nó”, bà vẫn quan sát thấy người ta tiếp tục thử nghiệm công nghệ này và ghi nhận rằng một số người cho biết nó “khá tiện lợi”.

Bà Senefe nhận định: Yếu tố tiện lợi này chính là mấu chốt của vấn đề. Bà cũng đưa ra các ví dụ tương tự trong đời thực. “Nếu bạn để ý, tôi chắc chắn bạn sẽ thấy ở ga tàu điện hoặc nhà ga xe lửa, mọi người xếp hàng dài hàng mét chỉ để đi thang cuốn, nhưng tại sao họ không leo thang bộ cơ chứ?” Các ví dụ khác bao gồm sự lệ thuộc của xã hội vào thức ăn nhanh, bất chấp những rủi ro sức khỏe đã được chứng minh, hay việc nhiều bậc cha mẹ dùng máy tính bảng làm "người giữ trẻ kiểu mới cho con” khi quá tải hay xao nhãng.

Họa sĩ Hayao Miyazaki, đồng sáng lập Studio Ghibli luôn thể hiện sự phản đối mạnh mẽ đối với AI trong sáng tạo. Trong bộ phim tài liệu Never - ending man: Hayao Miyazaki năm 2016, khi được giới thiệu về một dự án hoạt hình sử dụng AI, ông Hayao Miyazaki đã thẳng thừng chỉ trích công nghệ này. Ông gọi nó là "một sự xúc phạm đến cuộc sống" và nhấn mạnh rằng nghệ thuật không chỉ là kỹ thuật mà còn là cảm xúc, trải nghiệm và tinh thần con người.

Bà Senefe tỏ ra lo lắng về một khả năng trong tương lai, nơi những người làm sáng tạo cuối cùng sẽ phải “làm việc cho máy móc”, khi các nhà xuất bản có khả năng chọn AI thay vì sản phẩm của con người vì chúng “quá tiện lợi, rẻ, hiệu quả và nhanh chóng”.

“Dần dà, chúng ta sẽ quen xem cái ‘chưa đủ’ là đủ, ‘không đẹp’ là đẹp, ‘phi nghệ thuật’ là nghệ thuật. Điều này sẽ kéo tụt mặt bằng giá trị của nhận thức chung, hiểu biết và sự chấp nhận của xã hội, làm thay đổi cả một lĩnh vực mà chúng ta thậm chí không hề hay biết”.

Để mô tả quá trình bình thường hóa đáng lo ngại này, bà Senefe đã đặt hàng một bức tranh minh họa dựa trên ẩn dụ về con ếch trong nồi nước đang nóng dần lên, không nhận ra mối nguy hiểm đang cận kề. Bức tranh này đặt ra một câu hỏi nhức nhối: “Bạn sẽ dùng AI một cách có ý thức và để máy móc phục vụ cho bạn, hay bị AI thống trị và trở thành tay chân cho máy móc?”

“Thử thách lớn nhất của chúng ta trong cuộc đối đầu với AI chính là sự lười biếng trong nhận thức”, bà Senefe kết luận. Bà cho rằng, cũng như sự nghiện ngập và các thói quen độc hại khác, sự phụ thuộc vào AI có thể bén rễ từ từ và len lỏi vào đời sống một cách khó nhận biết nếu giới chuyên môn sáng tạo không duy trì cảnh giác.

Hoàng Thảo dịch từ Publishers Weekly

Đọc bài viết

Cafe sáng