Kể từ đợt bùng nổ trong ngành xuất bản cách đây khoảng 15 năm, thị trường sách liên tục mở rộng cả về chiều rộng lẫn chiều sâu, cùng với đó là một thế hệ người đọc mới ra đời – những người đồng thời tiếp xúc với sách vở và internet. Internet đã làm thay đổi thói quen đọc sách rất đáng kể, thay thế cho hệ thống truyền miệng-tay lỗi thời và thiếu chính xác với slogan “lưu hành nội bộ”, biến sự đọc trở thành văn hóa đại chúng đến nỗi có thể được đưa ra làm chủ đề trong bữa ăn tối ấm áp, khi mà ai đó vừa gỡ được miếng thịt mắc trong kẽ răng bèn thốt lên – khi TV vừa ra rả về ai khác đoạt giải Nobel Văn chương (NVC) – rằng thứ này khó nhai quá. Cứ như thế, rất tự nhiên, vào tháng 10 hằng năm thì người ta – những văn nhân cầm bút hoặc không, giới mộ điệu văn chương, cánh nhà báo hàng xóm, những người làm trong ngành xuất bản, những người đọc và không đọc, người da màu và cộng đồng LGBT, phụ nữ có thai hoặc không và những người không phải chính trị gia – lại hướng ánh nhìn về trời Âu để dõi theo lễ trao giải Nobel hay Booker đều đặn như bọn con nít nhiệt liệt chào mừng ngày 2*/*0 còn chị em ngóng trông Halloween. Chính vì mang sức hút khó cưỡng với mọi giai tầng như vậy nên không có gì bất ngờ khi NVC được thực thể hóa thành một con tắc kè liên tục chuyển mình giữa cơ man là màu sắc.

1.

Trở lại với những văn nhân cầm bút hoặc không, NVC rõ ràng mang màu sắc của sự công nhận: sự công nhận của giới mộ điệu văn chương, của những người đọc và không đọc, hay đôi khi là cả hai đối với những văn nhân cầm bút (hoặc không – như nhạc sĩ nào đó có thể là một văn nhân cầm bút mà cũng có thể không tùy vào đánh giá của giới mộ điệu văn chương và cánh nhà báo hàng xóm). Bằng cách đó, một cột mốc trong nghiệp viết của họ được đánh dấu, được tô son sơn bóng, được đem ra luận bàn (hoặc không) để thấy rằng nhiều năm công sức trước đó (và sau này) không hề vô ích, rằng họ vẫn có những người đọc (và không) không những đọc mà còn đề cao công sức, ngòi bút của mình (kể cả khi những văn nhân cầm bút không cần người đọc đi chăng nữa – có rất nhiều văn nhân cầm bút đã dứt khoát không chịu xuất bản sách vì sợ không ai đọc hiểu nổi nên họ quyết định không cần người đọc nữa). Vậy nên cứ vào tháng 10, những văn nhân cầm bút hoặc không hoàn toàn có quyền, hợp pháp và chính đáng, chờ đợi hoặc không tên mình được xướng lên ở Stockholm mà không phải bối rối hay ngại ngùng (trong lịch sử, có nhiều văn nhân cự tuyệt hay được cho rằng cự tuyệt các giải thưởng như NVC, nhưng thực tế chưa từng có ai không nhận NVC ngoại trừ một văn nhân bị chính đất nước mình ép buộc cự tuyệt, thành ra họ vẫn chờ trong khi không hề mong chờ). Ngay cả khi tên họ không được xướng lên thì vẫn còn đó giới mộ điệu văn chương của họ cùng cánh nhà báo hàng xóm sẵn sàng sẻ chia với những người làm trong ngành xuất bản rằng thật đáng tiếc, giống như trường hợp của văn nhân cầm bút người Nhật nào đó.

2.

Không như những văn nhân cầm bút hoặc không, giới mộ điệu văn chương hoàn toàn không phải bận tâm về chuyện tên ai được xướng lên bởi dù bất kỳ tên ai được xướng lên thì cũng không làm thay đổi bản chất sự mộ điệu văn chương của họ. Sự khác nhau có chăng chỉ ở tiểu tiết là họ đã đọc văn nhân cầm bút đó hay chưa và các dòng trạng thái mạng xã hội cũng chỉ thay đổi từ chúc mừng văn nhân cầm bút mà tôi yêu thích đã đoạt NVC thành chúc mừng văn nhân cầm bút (mà tôi chưa yêu thích) đã đoạt NVC. Khác biệt này nhỏ tới mức chỉ có cánh nhà báo hàng xóm hoặc phụ nữ có thai hoặc không và những người không phải chính trị gia – những người rất nhạy bén với sự thay đổi kể từ áp suất không khí trở đi – là nhận ra được. Có thể nói giới mộ điệu văn chương là những người trông ngóng sự kiện công bố NVC diễn ra nhất. Hãn hữu, NVC đóng vai trò như một lời khuyên – của một chuyên gia có số có má, của một nhóm người không phải cánh nhà báo hàng xóm mà cũng mộ điệu văn chương y chang mình – hữu ích giúp họ nắm bắt dòng chảy văn chương thế giới. Còn trong phần lớn trường hợp, giới mộ điệu văn chương không thể chấp nhận một lời khuyên nào khác nếu mớ ngôn từ đầy hoa mỹ đó không xuất phát từ lòng sùng kính văn chương toát ra từ tận đáy lòng rất sâu của họ trong những phiên hóa thân thành các hiệp sĩ của vua Arthur bàn về công cuộc chinh phục nước Pháp sao mãi mà chưa thành.  

3.

Dù có những trợ giúp rất đắc lực cho công cuộc mộ điệu hóa NVC, giới mộ điệu văn chương rốt cuộc cũng chỉ đóng vai trò khán giả trong trường quay, cùng lắm lên được tổ tư vấn tại chỗ; giữ trách nhiệm chính làm NVC lan tỏa trong tháng 10, dậy mùi trong tháng 9 và lưu mùi trong tháng 11 phải kể đến cánh nhà báo hàng xóm. Khỏi phải nói, với biệt tài khai thác thông tin triệt để thiên phú của mình, họ xâu chuỗi tất tần tật những sự kiện xung quanh vào NVC mà không vấp phải một lỗi logic nào – ít nhất là giới mộ điệu văn chương không thấy có vấn đề gì quá to tát làm ảnh hưởng tới sự mộ điệu của họ. Khu vườn thông tin của cánh nhà báo hàng xóm làm nhiễu động không khí Nobel trên cao (và cả dưới thấp), hứa hẹn tạo ra một cơn mưa những đồn đoán, sự thật trong đồn đoán và đồn đoán trong sự thật với mức độ chính xác ngang ngửa với dự báo thời tiết. Ngoài biệt tài truy dấu thông tin, cánh nhà báo hàng xóm còn gây choáng dư luận bằng sức đọc kinh người khi đưa ra những nhận xét vô cùng đáng giá và xác đáng về bất kỳ văn nhân cầm bút hoặc không nào đoạt NVC – những nhận xét với tầm vóc của g**dr**ds và am*z*n – làm cơ sở cho những người làm trong ngành xuất bản thai nghén một xuất bản phẩm để đời.

4.

Với những người làm trong ngành xuất bản mà nói, NVC giống như đợt lụt hằng năm ở châu thổ sông Nile thời cổ đại, vừa là cơ hội để họ gieo mầm cho mùa vụ xuất bản mới, đồng thời cũng đầy rủi ro cho ai dám bước đến một vùng nước lạ. NVC mang đến làn sóng quảng bá rộng rãi cho các văn nhân cầm bút đoạt giải và xuất bản thành phẩm của họ trên các phương tiện thông tin đại chúng, làm mở rộng phạm vi phân bố người đọc (riêng với NVC là phạm vi toàn cầu) mà bình thường các đơn vị xuất bản không thể nào làm được. Không lạ gì nếu sau một kỳ NVC doanh số bán hàng của một số cuốn sách tăng vọt trong quý cuối năm, thậm chí là được tái bản – một động thái mà nhóm những người đọc và không đọc rất quan tâm còn giới mộ điệu văn chương thì thích thú – mặc dù chỉ mới bán được hết đợt sách xuất bản từ năm bảy năm trước đó hay ít nhất thì thị trường bản quyền cũng trở nên sôi động hơn khi văn nhân cầm bút nào đó được yêu thích giật giải NVC như trong những năm 20xx, 20xy, 20zt… hoặc là không – không giật giải cũng đâu có sao, miễn là sách bán chạy. Vì thế, những người làm trong ngành xuất bản dõi theo nhất cử nhất động của NVC, đâu phải vì cái danh hão mà NVC ịn lên đai obi, cũng đâu phải vì mớ lợi ích cỏn con thu được trong quý cuối năm nhất là khi đợt lũ năm ngoái gây thiệt hại nặng nề cho ba quý đầu năm bởi bầy cá sấu định danh Covid-19 không biết từ đâu đột nhiên chui ra; đâu phải những điều ấy, họ dõi theo cũng chỉ vì muốn đem văn chương hàn lâm phổ cập đại chúng – một việc làm hết sức cao quý mà chỉ có các lớp “bình dân học vụ” hơn bảy mươi năm trước mới sánh bằng.

5.

Những người đọc và không đọc tiếp nhận NVC nhẹ nhàng hơn những nhóm người khác. Họ không có sự nhiệt thành như giới mộ điệu văn chương, cũng không có một nền tảng kiến thức uyên thâm như cánh nhà báo hàng xóm, lại không có khả năng nắm bắt tinh tế như những người làm trong ngành xuất bản và hiển nhiên, càng không có tài năng văn chương như những văn nhân cầm bút (nên họ không mong chờ mình được xướng tên). Họ tiếp nhận NVC trong cách nhìn nhận gần sát với ý nghĩa sơ khai của nó, rằng NVC giống một sự bảo chứng cho tên tuổi của văn nhân cầm bút được Ủy ban Nobel công nhận và đôi khi tầm vóc của văn nhân cầm bút đó làm cho NVC có thêm sức nặng. Bởi cách nhìn nhận như vậy cùng truyền thống cho rằng NVC là một giải thưởng hàn lâm – khác với các giải thưởng đại chúng chẳng mấy quan trọng mà ai cũng đọc được (hoặc không) – được dựng nên bởi những văn nhân cầm bút hoặc không và giới mộ điệu văn chương, những người đọc và không đọc rất có thể sẽ đi theo hai hướng chính: những người đọc thì quyết định không đọc còn những người không đọc thì quyết định đọc hoặc tiếp tục không đọc – việc đọc đâu có ích gì khi đã có một hệ thống chỉ dẫn chi tiết để nói về những cuốn sách chưa đọc, mà hơn nữa rất có thể họ không đọc vì thực ra đã đọc rồi nhưng lại quên mất là đã đọc vì thế thôi thì cứ coi như đã đọc – văn nhân cầm bút hoặc không đoạt NVC năm đó. Rất có thể đó là những điều duy nhất họ nhớ về NVC hoặc không.   

6.

Trong những năm gần đây, khi nói đến một giải thưởng bất kỳ không thể không nhắc đến người da màu (không kể màu trắng vì đã nhắc đến quá nhiều rồi) và cộng đồng LGBT, phụ nữ có thai hoặc không và những người không phải chính trị gia, tất nhiên là bởi những đóng góp quan trọng của họ cho sự nghiệp đấu tranh giải phóng nhân loại khỏi xiềng xích của đám trắng và đám không phải cộng đồng LGBT, đám đàn ông không thể có thai và đám chính trị gia. NVC cũng không ngoại lệ. NVC lúc này có ý nghĩa tựa một bản tuyên ngôn cho sự bình đẳng mà nhóm người ở trên khao khát như họ đã khao khát trong suốt chiều dài lịch sử văn minh nhân loại. Dưới con mắt những người này, NVC chỉ có ý nghĩa trong duy nhất khoảnh khắc xướng tên người đoạt giải, năm này qua năm khác chỉ khoảnh khắc đó, cho đến khi nó tích tụ đủ năng lượng, đủ để trở thành một món quà nhưng trông như scandal có hạng gửi thẳng hoặc xéo đến Ủy ban Nobel, nếu trong một thời gian đủ dài vẫn không có đủ người thuộc nhóm của họ may mắn đoạt giải như cách diễn đạt vô cùng khiêm tốn của cánh nhà báo hàng xóm – những người mong chờ món quà này như mong chờ bất cứ món quà nào khác trong bất cứ dịp nào khác của mọi kiếp luân hồi. Còn những văn nhân cầm bút hoặc không, những người đọc và không đọc và những người làm trong ngành xuất bản sẽ giữ một thái độ rất mực thờ ơ trong khi bày tỏ các quan điểm sắc nét rõ ràng lấp ló dưới tấm áo choàng biện chứng tài tình giàu hình ảnh ẩn dụ và tràn ngập màu sắc ý nghĩa mà tưởng chừng nếu họ không nói ra, không ai biết rằng cái món quà-scandal kia lại sâu sắc đến vậy.

0. Nhưng có thể, đối với tất cả, NVC cũng chỉ là một giải thưởng mà thôi!

Hết.

Thiên Nguyên

*

Chuyện Nobel Văn chương

Louise Glück là ai mà đạt giải Nobel Văn chương 2020?

Một góc nhìn chính trị về Giải Nobel Văn chương 2019

Một góc nhìn tiếc nuối về ba nữ nhà văn “suýt” có tên trong bảng vàng Nobel Văn chương 2019