Trà chiều

Phân loại 22 kiểu độc giả thường gặp: Bạn thuộc kiểu nào? (phần 1)

Càng nhiều cuốn sách tồn tại, thì càng có rất kiểu yêu sách (hoặc thậm chí là ghét sách) được bộc lộ từ phía độc giả. Bạn sẽ thuộc kiểu nào?

Published

on

WHAT KIND OF BOOK READER ARE YOU? A DIAGNOSTICS GUIDE
Jen Doll

Tạp chí The New Yorker đã đúc kết ra một loạt những kiểu mẫu độc giả, trong đó Mark O’Connell đã thú nhận thói quen đọc sách có phần ngẫu hứng của mình: Anh không bao giờ đọc hết cuốn sách; anh là “một người đọc lang chạ”, một kẻ thường bỏ dở sách giữa chừng. “Lý do tôi không thể đọc hết một cuốn sách không phải vì tôi lười đọc sách, mà ngược lại, tôi rất rất thích đọc sách. Tôi không thể nói không với sách. Giả sử tôi đang đọc một cuốn tiểu thuyết mình thích. Rồi tôi đi vào cửa hàng sách và bắt gặp một chủ đề thu hút, thế là tôi mua cuốn sách ấy. Tôi bắt đầu đọc cuốn sách mới trên chuyến xe bus về nhà tối hôm đó, và đó là khoảnh khắc cuộc tình với cuốn sách đầu tiên đi vào dĩ vãng. Tôi chắc chắn rằng mình đã dồn hết tâm trí cho mối quan hệ với cuốn sách mà tôi đang đọc, nhưng tôi cũng không thể ngăn cản bản thân theo đuổi một niềm vui mới bất chợt hiện lên trong đầu. Có lẽ đó chỉ là lời bao biện cho việc thừa nhận bản thân là một kẻ đọc lang chạ, kẻ luôn khao khát mọi thứ gói gọn trong bìa sách đầy bụi.”

Càng nhiều cuốn sách tồn tại, thì càng có rất kiểu yêu sách (hoặc thậm chí là ghét sách) được bộc lộ từ phía độc giả. Bạn sẽ thuộc kiểu nào?

Ôi, bạn. Bạn cứ giả vờ là một tay độc giả cộc cằn khó tánh, nhưng thật ra bạn đang đọc ngấu nghiến cuốn sách đó, chỉ là theo một cách khác biệt mà thôi. Bạn thích cuốn sách đó nhiều như bạn ghét nó vậy, có khi thích lại chiếm phần hơn. Rồi bạn phàn nàn rằng tác giả không thể ghép hai câu lại với nhau một cách tử tế hay đoạn giữa cuốn sách đừng nên lan man như vậy hay nút thắt câu chuyện thật nhạt nhẽo? Một con voi ở màn 3? Mấy nhân vật này được khắc họa tệ hại đến nực cười! Thế này mà cũng gọi là kết luận? Ma cà rồng, thật sao? Nếu bạn là một độc giả cau có, bạn sẽ đọc ngấu nghiến đoạn bạn ghét cho đến từng chữ cuối cùng, và ắt hẳn bạn sẽ gập cuốn sách đó lại rồi ném bay nó đi với cảm giác ngập tràn thỏa mãn. Có lẽ bản thân bạn cũng là một tiểu thuyết gia nhiều tham vọng nhưng cũng đầy bất mãn.

Gợi ý cho bạn: Chạng vạng; Năm mươi sắc thái; hay bất cứ đứa con tinh thần mới nhất của những tiểu thuyết gia nổi tiếng dính liền với những lời quảng cáo bị thổi phồng.

Chậm rãi và từ tốn chiến thắng cuộc đua, bạn đọc thân mến. Bạn sẽ là con rùa, đối nghịch với con thỏ – là kiểu độc giả ngẫu hứng thường bị phân tâm giữa chừng. Khi bạn đã mua một cuốn sách, bạn sẽ đọc nó. Bạn mua cuốn khác, bạn đọc nó. Hoặc bạn mượn một cuốn sách từ thư viện. Bạn đọc nó, rồi bạn mang trả, và mượn một cuốn khác mà bạn sẽ đọc. Bạn có thể không nhớ mình bắt đầu từ đâu, cuốn sách đầu tiên như thế nào, và bạn cũng không biết khi nào mình sẽ dừng lại. Nhưng quan trọng là, bạn sẽ hoàn thành từng cuốn sách một, bài bản và hợp lý, cho tận tới lúc đọc xong. Có thể bạn đã từng bỏ dở một cuốn sách, nhưng chỉ khi có lý do chính đáng; tuy vậy việc này vẫn khiến bạn có cảm giác rất không thoải mái, nên đâu đó bạn sẽ trở lại đọc cho xong. Bạn rất giỏi giải đố, và là người đáng tin cậy nhất trong số mọi người xung quanh.

Gợi ý cho bạn: Không có gợi ý nào hết, cuốn nào rồi bạn cũng sẽ đọc xong thôi.

Có phải nhà bạn rải đầy những cuốn sách chỗ này, chỗ kia, các trang sách thì bị lật tung, bìa sách thì gập lại, gáy sách thì gãy đôi, các phần của cuốn sách bị bung ra hai bên? Bạn là một kẻ tàn phá sách, nhưng bạn cũng yêu sách nhiều như vậy. Nhân vật phản ánh linh hồn của bạn là Lennie trong Của chuột và người. Bạn chỉ muốn ôm lấy cuốn sách, siết chặt lấy chúng, bạn yêu sách vô cùng và thực sự không nhận ra mình đang làm tổn thương cuốn sách. Và rồi bạn có một cuốn sách bìa mềm bị bong ra một mảng lớn, hay một ấn bản gốc bị nhúng nước trong bồn tắm. Bạn mang cuốn sách đi phơi nắng và các trang sách bị phai mờ không còn gì nữa. Nhưng bạn vẫn giữ lấy chúng, bởi vì đó là sách – thứ mà bạn yêu quý vô cùng.

Gợi ý cho bạn: Cuốn nào cũng được, miễn là bạn mua một chiếc Kindle.

Bạn chắc chắn là một người yêu sách, và khi bạn bước vào một cửa hàng sách hay bất cứ nơi nào có sách, bạn sẽ không thể kiềm chế nổi mình và sẽ mua một hay mua thật nhiều. Khi bạn về tới nhà, bạn sẽ để chúng sang một bên, thường rất cẩn thận, như thể chúng là vật phẩm nghệ thuật; bạn trưng bày chúng trên giá sách hay đặt chúng ở cạnh giường ngủ, ngay trong tầm mắt bạn mỗi khi bạn quay sang nhìn. Nhưng bạn thật sự rất bận rộn, và một ngày, một tuần hay một tháng trôi qua trước khi bạn thực sự lật mở một trong những cuốn sách đó ra. Không phải bạn thiếu cố gắng! Khi bạn cuối cùng cũng chạm vào cuốn sách, bạn sẽ vô cùng phấn khích bởi tất cả những kiến thức, những tận cùng cảm xúc, sự hài hước và chất lượng văn chương tồn tại trong cuốn sách sẽ được bạn hoàn toàn hiểu rõ, và bạn sẽ cảm thấy ngạc nhiên khi phải đợi quá lâu để mở nó ra.

Gợi ý cho bạn: Những người theo chủ nghĩa bất toàn của Tom Rachman, Cô dâu công chúa của William Goldman, Lolita của Nabokov, ‎Anne tóc đỏ dưới Chái nhà xanh của Lucy Maud Montgomery.

Bạn không phải là người yêu sách. Bạn mua sách chỉ để khoe khoang. Nếu bạn là người giàu có, bạn có cả một thư viện ốp gỗ gụ cho mục đích này. Vì bạn không muốn lãng phí thời gian cho sách, nên chúng tôi sẽ không lãng phí thời gian thảo luận về bạn, nhưng nếu bạn cầm một cuốn sách lên đọc và yêu thích chúng, bạn có thể coi như mình đã khỏi bệnh.

Gợi ý cho bạn: Gatsby vĩ đại, Kiêu hãnh và định kiến, Anh chàng Hobbit, Cuốn theo chiều gió, Nếp gấp thời gianBiên niên sử xứ Narnia.

Hơn cả việc đọc, bạn yêu những cuốn sách của mình. Những cuốn sách cũ, mùi hương của chúng, những trang giấy ố vàng đầy vết gấp; những cuốn mới, thơm phức, sống động khi bạn lướt tay qua một chồng sách ở hiệu sách. Bạn thích những cuốn sách rao bán trên đường phố nhiều như những ấn phẩm đầu tiên có chữ ký; bạn thích sê ri “Hiệu thuốc” bìa mềm, bạn thích những cuốn bìa cứng mới được ra mắt, bạn thích tất cả. Đơn giản, bạn yêu sách. Với bạn, sách là sự hiện diện của cái đẹp, và bạn sẽ không bao giờ làm tổn thương chúng với bất kỳ giá nào.

Gợi ý cho bạn: Bất cứ gì bạn có thể chạm tay vào. Ôi Chúa ơi, nó thật tuyệt phải không nào?

Bạn là phiên bản sách của những người thường tuyên bố “tôi không bao giờ xem tivi! Nhà tôi còn chẳng có tivi!” Bạn không bao giờ đọc sách, vì bạn thấy chúng dài lê thê. Bạn coi một bài viết trên blog cũng là quá dài, và luôn viết các bình luận có nội dung “TLDR – Dài quá, không đọc” để thể hiện điều gì đó ngắn gọn mà vẫn có ý nghĩa. Thật không may, bạn là một quý ngài hay một quý bà đã cự tuyệt quá nhiều, và bạn có nỗi bất an sâu sắc với việc đọc sách dẫn tới sự vô vị khi bạn nhìn vào một cuốn sách. Cầm lấy một cuốn sách – một cuốn ngắn, bắt đầu từ ý nhỏ – và mở nó ra, rồi để cho mắt bạn được dừng lại ở đó trong một vài khoảnh khắc yên tĩnh. Bạn sẽ thấy bản thân mình thay đổi, bởi vì cuộc sống mà không đọc sách là một cuộc sống buồn tẻ.

Gợi ý cho bạn: Để bắt đầu, hãy thử những cuốn truyện tranh ngắn, tiểu thuyết hình ảnh, và truyện tranh liên quan đến những chủ đề mà bình thường bạn vẫn quan tâm trên tivi.

Bạn là một người trưởng thành nhưng thích đọc sách dành cho người trẻ tuổi[2] hay sách thiếu nhi, hoặc bạn là một đứa trẻ thích đọc sách cho người trưởng thành. Cuối cùng cũng có một vị trí dành cho bạn trong xã hội. Sự tồn tại của bạn được thừa nhận sau nhiều năm, bạn không còn cảm thấy xấu hổ vì thói quen đọc sách lạ đời của mình. Thay vào đó, bạn đắm mình trong sự săn đuổi những trang blog về sách và cảm thấy như một phần của biệt đội tiên phong. Bạn không còn bị kiểm soát bởi những đề mục, bạn là một nhà tư tưởng tự do. Khi bạn còn học tiểu học, một thủ thư nói với bạn rằng cuốn sách đó “quá già” với bạn. Bạn đọc nó bất chấp và không có chuyện bạn dừng lại.

Gợi ý cho bạn: Với trẻ em, các tác giả Dickens, Fitzgerald, Salinger, Vonnegut, Harper Lee. Với người lớn, các tác giả Collins, Rowling, Alexie, Chbosky, Lowry.

Đây là một cách ví von thú vị khi thú nhận mình là một độc giả ngẫu hứng; nói bạn không đọc hết cuốn sách là sai rồi. Thay vào đó, bạn sở hữu phong cách đọc sách đầy tính híp-pi hoang dã, yêu thích không ràng buộc hoặc điều gì đó tương tự. Bạn có thể bắt đầu một ngày mới với vài trang của tác giả này, sau đó đọc một chủ đề hoàn toàn khác trên tàu điện ngầm; rồi khi bạn đi làm về, bạn lại đọc một cuốn khác. Lúc bạn chuẩn bị lên giường đi ngủ, tương tự, bạn lại chọn một cuốn mới, và cứ như vậy, khi thống kê chỗ sách bạn đọc, bạn sẽ thấy bản thân có thể làm được nhiều việc[3] trong cùng một lúc. Có bao giờ bạn nhầm lẫn giữa các nhân vật hay các cú twist? Bạn có chú ý nhiều hơn tới một số cuốn sách không? Có thể. Vấn đề là, bạn không sẵn sàng để cam kết với chỉ một cuốn sách, nhưng bạn vẫn có thể xuất sắc “cưa cẩm” tất cả các cuốn sách bạn đọc.

Gợi ý cho bạn: Tuyển tập truyện ngắn và bộ sưu tập các tiểu luận, tiểu thuyết.

Bạn có cảm thấy thời gian duy nhất để đọc sách là trước khi đi ngủ? Bạn mang cuốn sách lên giường cùng bạn và nằm thật thoải mái, cuốn sách trông thật quyến rũ, nhưng bạn lại chẳng thể mở mắt ra được, và rồi kết thúc câu chuyện, bạn thức dậy lúc 3 giờ sáng với cuốn sách úp lên mặt và bóng đèn thì chưa tắt? Đừng kể với ai nhé; nếu bạn may mắn, sẽ chẳng có ai ở đó mà chứng kiến sự ngại ngùng của bạn, cứu rỗi những nhân vật trong sách suýt chút nữa đã trở thành bạn thân của bạn.

Gợi ý cho bạn: Đọc bất cứ gì bạn thích, chỉ là hãy ngồi thẳng trên ghế – trừ khi bạn lại thích ngủ với cuốn sách úp trên mặt.

-Còn tiếp-

Đọc tiếp phần 2

Chú thích:

  1. Delayed onset – Ý nói sự trì hoãn trước khi bắt đầu làm gì đó, nhưng khi đã làm thì rất phấn khích, mãnh liệt.
  2. Y.A. – Young Adult
  3. Nguyên tác Irons in the fire – Thành ngữ, chỉ người có thể làm tốt nhiều việc trong cùng một lúc.

Bún Cứng dịch.

Bài gốc được thực hiện bởi Jen Doll, đăng tại The Atlantic.
Ảnh đầu bài: Fragonard, The Reader

*

Muôn kiểu đọc sách




Click to comment

Viết bình luận

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Trà chiều

Văn hóa đọc tại Việt Nam: Hành trình tỉnh thức trong thời đại mất tập trung

Khi cả thế giới đang quay cuồng trong cơn lốc của tốc độ, của công nghệ số và mạng xã hội, văn hóa đọc – vốn là một hoạt động tĩnh tại, cô độc và đòi hỏi sự kiên nhẫn – bỗng trở thành hiện tượng lạ giữa đời sống hiện đại.

Published

on

Một cú chạm màn hình có thể đưa bạn tới bất kỳ đâu: từ buổi hòa nhạc ở Vienna đến một bữa ăn đường phố ở Bangkok, từ những khoảnh khắc riêng tư của người xa lạ đến bản tin thời sự lúc rạng đông. Nhưng càng dễ dàng kết nối, chúng ta lại càng khó khăn trong việc lắng nghe chính mình. 

Và trong cuộc hành trình ấy, đọc sách - hành động tưởng như đã cũ kỹ, đang âm thầm trở lại như một nơi trú ẩn cuối cùng của tâm hồn hiện đại.

Văn hóa đọc không chỉ là việc “đọc sách”

Văn hóa đọc không nên được định nghĩa đơn giản chỉ là hành vi tiếp nhận văn bản in ấn, cần phải nhìn nó như là một cấu trúc hệ giá trị, nơi người đọc không chỉ tiêu thụ thông tin, mà còn tương tác với tri thức, phản tư, và từ đó tạo ra tầng sâu văn hóa cá nhân. Nên hiểu đọc là một hành vi văn hóa, không chỉ là kỹ năng.

Thế nhưng, tại Việt Nam, hành vi đọc nhiều khi bị giản lược thành “hoạt động học thuộc”. Cái gốc của việc đọc để hiểu mình và hiểu thế giới vẫn còn mờ nhạt trong đời sống học đường lẫn đời sống đô thị.

Chúng ta từng được dạy rằng đọc là để biết nhiều hơn. Nhưng biết không đồng nghĩa với hiểu. “Biết” là quá trình tiếp nhận và lưu trữ dữ liệu dưới dạng thông tin. “Hiểu” vượt lên trên điều đó - nó đòi hỏi sự tham gia của trải nghiệm cá nhân, khả năng phân tích, đồng cảm và cả những va chạm nội tâm. Một tác phẩm có giá trị không chỉ cung cấp tri thức ngoại tại, mà còn tạo điều kiện cho chủ thể tiếp nhận được soi chiếu, phản tỉnh từ đó nhận diện những lớp ẩn sâu của bản thể qua hình ảnh của người khác trong trang sách. 

Khi một đứa trẻ đọc Những tấm lòng cao cả, em sẽ không chỉ học đạo đức, mà bắt đầu cảm nhận được trái tim nhân loại. Khi một thiếu niên lần đầu đọc Người xa lạ của Camus, cậu ấy có thể không lý giải nổi thế giới, nhưng sẽ bắt đầu đặt câu hỏi về nó và về chính mình.

Vấn đề không nằm ở việc thiếu sách, mà thiếu “thái độ văn hóa” với sách

Mặc dù Việt Nam có hơn 30.000 đầu sách xuất bản mỗi năm (theo Cục Xuất bản), thế nhưng lượng sách bán ra tập trung chủ yếu ở thể loại giải trí, ngôn tình, self-help, còn các dòng sách triết học, văn hóa, nhân văn… chiếm tỷ lệ nhỏ hơn. Ta không thiếu sách, ta thiếu một nền tảng thẩm mỹ và nhân văn để lựa chọn sách một cách có chủ đích.

Nguyên nhân không chỉ nằm ở thời đại số làm thay đổi thói quen tiếp nhận thông tin, mà còn nằm ở cách giáo dục về đọc sách. Tại nhiều trường học, việc đọc vẫn gắn liền với hình thức kiểm tra, chấm điểm, làm bài văn nghị luận sách giáo khoa - điều khiến đọc sách trở thành một “nghĩa vụ” hơn là một hành trình khám phá. Gia đình, các bậc phụ huynh còn chưa thực sự nghiên cứu và đặt mối quan tâm lớn lao cho việc giáo dục con trẻ dẫn đến việc các em phụ thuộc quá nhiều vào các thiết bị công nghệ. 

Nhưng tín hiệu đáng mừng là trong những năm gần đây, chúng ta chứng kiến sự nở rộ của các phong trào đọc sách tự phát, không phải từ chỉ đạo hành chính, mà từ những con người đang đi tìm lại bản thân giữa cơn hỗn loạn của thông tin.

Đáng chú ý, sự phát triển của nền tảng số cũng không còn là lực cản, mà đang dần trở thành đòn bẩy cho việc tiếp cận sách: audio book, book podcast, nền tảng chia sẻ tóm tắt sách hay các cộng đồng đọc sách online đang lan tỏa mạnh mẽ. Sách không còn là một vật thể bất động mà trở thành dòng chảy đồng hành với sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ, âm thanh và cảm xúc.

Tất cả đang làm sống lại một giá trị xưa cũ: sự tĩnh lặng nội tâm. Đọc sách giờ đây không chỉ là tiếp nhận thông tin, mà là một hành động phản kháng với sự phân tán, ồn ào, và tiêu dùng giải trí mang tính chất "mì ăn liền".

Văn hóa đọc trong thời đại “siêu dữ liệu”

Thách thức lớn nhất với văn hóa đọc trong thời đại kỹ thuật số không phải là sự biến mất của sách giấy, mà là sự thoái hóa khả năng tập trung, năng lực phản tư và thái độ nghiêm túc của con người với tri thức. Chúng ta sống trong thời đại mà nội dung có thể bị tiêu thụ như thức ăn nhanh, nơi mọi người “đọc để phản ứng”, thay vì “đọc để cảm nghiệm”. Bởi vậy, chọn đọc - nhất là đọc sâu, đọc chậm giờ đây không chỉ là một lựa chọn mang tính trí tuệ, mà còn là một cách gìn giữ bản thân trước sự xao nhãng của thế giới hiện đại.

Đọc là kháng cự lại tốc độ. Là từ chối cái dễ. Là chọn cái sâu - dù biết nó chậm.

Văn hóa đọc giờ đây không chỉ là sách, mà còn là cách ta sống. Không chỉ là hành động cá nhân. Nó phản ánh cả một văn hóa. Một đất nước biết trân trọng sách là một đất nước không dễ bị lãng quên ký ức. Một thế hệ đọc sách là một thế hệ có nội lực.

Ở Việt Nam, từng có một thế kỷ mà sách được đọc bằng ánh đèn dầu, được chép tay, được truyền tay như những báu vật. Sách đi qua chiến tranh, qua đói nghèo, qua đạn bom, nhưng vẫn sống. Vấn đề của hôm nay không phải là thiếu sách, mà là quá nhiều thứ giành giật tâm trí ta khỏi sách.

Vấn đề sâu xa hơn: ta không còn coi đọc là một phần của việc sống đẹp. Thế giới đang dần lãng quên sự im lặng, sự chậm rãi, sự suy tư. Trong truyền thống tư tưởng phương Đông, đọc không phải là phương tiện để đạt được cái bên ngoài, mà là trở về với cái bên trong. Từ thời Lão - Trang, việc học, việc đọc vốn gắn liền với sự tĩnh tại của tâm. Đọc là tu thân. Đọc là dưỡng khí. Đọc là hành động đi ngược lại với sự xao động của đời sống, để khơi mở “minh tâm kiến tánh”, thấy lại chân diện mục của chính mình. 

Ngày xưa, các nho sĩ khi đọc sách thường đặt một bát nước trong veo bên cạnh, để “nếu tâm xao động thì nước đục” như một cách tự phản tỉnh. Người đọc không chỉ là kẻ truy cầu tri thức, mà còn là người gìn giữ đạo lý, tiết tháo và sự lặng thầm bền bỉ của văn hóa.

Trong thời đại siêu kết nối hiện nay, nghịch lý lớn nhất là con người càng lúc càng rỗng hơn giữa vô số dữ liệu. Chúng ta “biết” rất nhiều thứ nhưng lại hiểu rất ít điều, và càng ít sống sâu. Văn hóa đọc nếu được xem là một hệ sinh thái văn hóa bền vững - chính là cơ chế tự phòng vệ của trí tuệ trước sự tha hóa của thị hiếu và tốc độ.

Bởi vì đọc không chỉ là để “biết”, mà để nghi ngờ cái mình biết. Không chỉ để “giỏi lên”, mà để hiểu mình và hiểu người hơn. Và không chỉ để có tri thức, mà để trở nên người hơn trong thế giới ngày càng thiếu vắng chất người. 

Đọc - tự bản thân nó là một hành động kháng cự lại sự lãng quên, sự cạn mỏng và cả sự dễ dãi. Nó khơi mở lại điều tưởng như đã mất: một chiều sâu văn hóa không thể số hóa, không thể sao chép, thứ văn hóa được chưng cất từ mỗi lần lật trang, từ mỗi khoảnh khắc im lặng tự đối diện chính mình. Để được sống với một trái tim có lớp lang. 

Và nếu phải chọn một hành động lặng lẽ nào đó để định nghĩa tinh thần của một dân tộc đang muốn trở mình từ bên trong, thì đó hẳn phải là: đọc sách.

Ngọc Trâm

Đọc bài viết

Trà chiều

Vẻ đẹp từ những cuộc đời bình thường

Không cần phải nổi bật, bạn vẫn có thể sống một đời ý nghĩa.

Published

on

Làm người bình thường giờ đây bị ngầm hiểu là một thất bại trong một thế giới say mê những con người xuất chúng. Từ những giải vàng trong các trường tiểu học đến danh hiệu “nhân viên xuất sắc của tháng”; từ những tấm hình, thước phim được chọn lựa kĩ càng để đăng trên Instagram đến cuộc đua trở thành “phiên bản rực rỡ nhất của chính mình”, văn hóa của chúng ta không ngừng nâng cao chuẩn mực cho những tính từ “thành công”, “xứng đáng” hoặc thậm chí là “đủ”. Nhưng liên tục chạy đua để trở thành người xuất chúng liệu có khiến chúng ta hạnh phúc hơn hay chỉ đang gieo thêm lo âu, mặc cảm và đứt gãy trong kết nối giữa người với người?

Ẩn giấu trong những cuộc đời không mấy nổi bật vẫn tồn tại sự bình yên sâu lắng, đích đến đáng quý, thậm chí là vẻ đẹp đáng tôn vinh. Có lẽ đã đến lúc ta nên giành lại chân lý ấy - rằng không cần rực rỡ để sống một đời đáng sống.

Những chuẩn mực ngày càng leo cao

Ngay cả trẻ con giờ đây cũng không thoát khỏi chuỗi dài những kì vọng từ gia đình và xã hội. Trước kia, thời chúng ta đi học, “trung bình” được coi là nền tảng để phấn đấu, không có gì đáng xấu hổ. Nhưng nhìn xem, lũ trẻ bây giờ đang bị áp lực phải trở thành những người có thành tựu từ khi còn chưa học được cách chơi đùa vô tư. Giành được điểm A vẫn bị coi là chưa đủ tốt nếu chúng không mang thêm giải thưởng, tham gia hoạt động ngoại khóa và trong vai những người dẫn dắt, lãnh đạo đội nhóm. Những rào chắn vô hình không ngừng cao lên, vì thế chẳng ngạc nhiên khi những sinh viên mới bước vào ngưỡng cửa đại học hay thị trường lao động đã kiệt sức thay vì hạnh phúc. 

Mạng xã hội chỉ đổ thêm dầu vào lửa, đốt cháy cuộc đua kì vọng ấy hơn. Không dừng lại ở việc lướt xem những khoảnh khắc rực rỡ của người khác, chúng ta bắt đầu so sánh với cuộc đời chưa được đánh bóng của bản thân. Đọc được câu chuyện về những bạn trẻ 22 tuổi khởi nghiệp, đi du lịch vòng quanh thế giới, tự sắm nhà riêng - ta cảm thấy mình tụt lại vì mỗi ngày chỉ dậy đi làm và thanh toán hóa đơn. Những điều ấy trước kia từng được coi là phi thường, nay bỗng hóa tiêu chuẩn tối thiểu.

Ngay cả trong đời sống riêng, áp lực vẫn len lỏi. Ta phải là những người yêu lý tưởng, cha mẹ dịu dàng, giỏi chăm sóc bản thân và công dân đầy chánh niệm - tốt nhất là xong hết trước 9 giờ sáng. Người ta truyền nhau một quan niệm hiện đại, rằng: bạn đang lãng phí tiềm năng nếu không tối ưu từng giây phút của cuộc đời mình.

Nhưng nếu tiềm năng không phải là một chiếc thang để leo, mà là một không gian để ta an trú thì sao?

Phẩm giá ẩn sau lựa chọn một đời an yên

Hãy đổi cách ta kể câu chuyện. Sẽ ra sao nếu một cuộc sống “tầm trung” lại chính là một công việc đủ nuôi sống bản thân, những mối quan hệ đầy yêu thương, và một mái nhà rộn tiếng cười xen lẫn tiếng bát đũa? Không phải thứ để ta trốn chạy khi nhắc đến, mà là điều đáng để gìn giữ và trân trọng đúng không?

Thật tuyệt khi bạn xuất hiện trên mạng xã hội với những khoảnh khắc như vậy, dù cho chẳng có lời tán dương nào. Chúng ta vẫn luôn cần một người bạn chân thành, một người lạ biết cảm thông, và một đồng nghiệp đáng tin cậy. Những vai trò ấy hiếm khi xuất hiện trên mạng xã hội, nhưng chúng là sợi chỉ âm thầm dệt nên kết cấu bền chặt của xã hội -  điều mà danh vọng và tiền bạc đôi khi không thể làm được.

Hãy nghĩ về những giáo viên, lao công, y tá, tài xế, đầu bếp, điều dưỡng - những con người mà công việc thầm lặng của họ vẫn đang giữ cho thế giới vận hành. Họ có thể không bao giờ được gọi tên rộng rãi, nhưng công sức của họ chạm đến cuộc sống của biết bao người. Những tên gọi nghề nghiệp nghe có vẻ “bình thường”, nhưng những gì họ làm được thì không hề nhỏ bé.

Bình thường không có nghĩa là tầm thường. Đó là sự biết đủ với những gì bạn có, thay vì liên tục đem so với những cuộc đời khác. Đó là việc bạn hiểu rằng mình không thất bại chỉ vì không xuất chúng - chỉ cần là một con người đã luôn là điều đặc biệt. 

Những đánh đổi phía sau niềm tin phải trở nên xuất chúng

Bị cuốn vào cuộc đua theo đuổi sự vĩ đại thường dẫn ta đến tình trạng kiệt sức, lo âu và cô đơn. Chủ nghĩa cầu toàn gây ra chứng tê liệt cảm xúc, còn việc so sánh khiến ta đánh mất niềm vui. Ai cũng có thể “trên mức trung bình” - rõ ràng về mặt thống kê quan niệm này sai. Ấy vậy mà xã hội vẫn tiếp tục bán giấc mơ ấy, và ta vẫn tiếp tục mua nó, rồi cảm thấy mình chưa bao giờ đủ.

Ở một góc độ khác, việc tôn vinh thành công thái quá cũng hình thành một tâm thức thiếu hoàn thiện: nếu chỉ có một vài người ở đỉnh cao, thì phần còn lại ắt phải là kẻ thua cuộc. Nhưng cuộc sống đâu phải là một bảng xếp hạng, nó là bức tranh khảm đầy những niềm vui nhỏ bé, những khoảnh khắc yên tĩnh, và những kết nối thành thật giữa con người với nhau.

Ta chỉ thực sự sống trong hiện tại khi ngừng đuổi theo những cột mốc tiếp theo. Ta có thể tìm thấy sự đủ đầy, không phải trong việc trở nên khác biệt, mà trong cảm giác được thuộc về gia đình, cộng đồng và chính bản thân mình.

Viết lại định nghĩa “cuộc đời ý nghĩa”

Định hình lại những gì là cốt lõi của cuộc sống đòi hỏi sự can đảm - nhất là trong nền văn hóa đầy rẫy phô trương. Nó đồng nghĩa với việc khước từ lối sống "cày cuốc", chọn thầm lặng thay vì tiếng tăm, chọn sống sâu thay vì sống gấp, chọn sống đúng với hệ giá trị riêng của bản thân thay vì đứng trên những tiếng vỗ tay hào nhoáng.

Một cuộc đời ý nghĩa không được xây nên từ giải thưởng hay thuật toán mà được dệt từ những cuộc trò chuyện chân thật, những thói quen bồi đắp nên chúng ta, những bữa cơm trong gian bếp, những bước đi chậm rãi, những cử chỉ tử tế nhỏ nhoi - và nghỉ ngơi mà không mang theo cảm giác tội lỗi.

Hà Nhi dịch từ Psychology Today

Đọc bài viết

Trà chiều

“Cạm bẫy tiện lợi” của AI

Published

on

Vào thứ Sáu ngay trước ngày khai mạc Hội sách Thiếu nhi Bologna, OpenAI đã tung ra công nghệ tạo hình ảnh mới tích hợp trong GPT-4o. Công nghệ này giới thiệu các khả năng đa phương thức tiên tiến, cho phép người dùng tạo ra những hình ảnh vô cùng chi tiết bằng nhiều phong cách nghệ thuật đa dạng. Gần như ngay lập tức, người dùng đã thử tạo hình ảnh theo phong cách thẩm mỹ đặc trưng của Studio Ghibli và thử nghiệm với nhiều phong cách minh họa sách thiếu nhi kinh điển. Độ chính xác của kết quả và khả năng bắt chước các họa sĩ minh họa nổi tiếng của công nghệ này đã thực sự gây sốc cho những người đang tề tựu tại Bologna.

Nổi bật trong các tiếng nói quan ngại về những bước tiến mới này là Nurgül Senefe, họa sĩ minh họa người Thổ Nhĩ Kỳ. Bà là nhà sáng lập của tổ chức vận động Illustrator’s Platform và Mạng lưới ZNN, một công ty đại diện tác giả và họa sĩ minh họa, đồng thời là Tổng Thư ký của Diễn đàn Họa sĩ Minh họa Châu Âu. Bà Senefe chia sẻ với tờ Publisher Weekly rằng, “sự lười biếng trong nhận thức” đang đe dọa khiến con người ngày càng phụ thuộc vào AI.

Bà Nurgül Senefe. Nguồn: Diễn đàn Họa sĩ Minh họa.

Từ kinh nghiệm điều hành một tổ chức với 400 nhân sự đang tận tâm bảo vệ quyền của họa sĩ minh họa và xây dựng những phương thức kinh doanh bền vững, bà Senefe cho rằng: “Điểm yếu lớn nhất của con người là cảm giác vui sướng đến từ sự tiện lợi mà AI mang đến”.

Mạng lưới ZNN hoạt động như một cầu nối trung gian giữa họa sĩ và bên đặt hàng, giúp thiết lập các quy chuẩn tối ưu cho ngành, đồng thời giám sát quy trình đặt hàng tác phẩm. Công việc của họ nay càng trở nên cấp bách hơn bao giờ hết khi AI ngày một tác động mạnh mẽ đến lĩnh vực sáng tạo.

“Đặc biệt với trí tuệ nhân tạo, chúng tôi đang nỗ lực xây dựng một nền tảng để đại diện cho quyền lợi của họa sĩ minh họa”, bà Senefe cho biết.

Khi khảo sát các thành viên trong tổ chức, bà Senefe thường đưa ra một câu hỏi lấy ví dụ từ bộ phim Ma trận (The Matrix), hỏi họ sẽ chọn viên thuốc nào – đỏ hay xanh. “Mọi người đều nói, ‘Tôi sẽ chọn viên màu đỏ’, bà kể lại, dùng phép ẩn dụ này để nhấn mạnh tầm quan trọng của việc giữ chính mình “tỉnh táo nhận thức về những gì đang diễn ra hôm nay”.

Mối bận tâm hàng đầu của bà Senefe xoay quanh chính bản chất của con người. “Nếu bạn không ý thức được hành vi của mình, nó sẽ dần định hình nên tính cách của bạn.” Dù vấp phải sự phản đối từ nhiều chuyên gia sáng tạo – “Mọi người nói chúng ta không sử dụng AI tạo sinh, chúng ta chống lại nó”, bà vẫn quan sát thấy người ta tiếp tục thử nghiệm công nghệ này và ghi nhận rằng một số người cho biết nó “khá tiện lợi”.

Bà Senefe nhận định: Yếu tố tiện lợi này chính là mấu chốt của vấn đề. Bà cũng đưa ra các ví dụ tương tự trong đời thực. “Nếu bạn để ý, tôi chắc chắn bạn sẽ thấy ở ga tàu điện hoặc nhà ga xe lửa, mọi người xếp hàng dài hàng mét chỉ để đi thang cuốn, nhưng tại sao họ không leo thang bộ cơ chứ?” Các ví dụ khác bao gồm sự lệ thuộc của xã hội vào thức ăn nhanh, bất chấp những rủi ro sức khỏe đã được chứng minh, hay việc nhiều bậc cha mẹ dùng máy tính bảng làm "người giữ trẻ kiểu mới cho con” khi quá tải hay xao nhãng.

Họa sĩ Hayao Miyazaki, đồng sáng lập Studio Ghibli luôn thể hiện sự phản đối mạnh mẽ đối với AI trong sáng tạo. Trong bộ phim tài liệu Never - ending man: Hayao Miyazaki năm 2016, khi được giới thiệu về một dự án hoạt hình sử dụng AI, ông Hayao Miyazaki đã thẳng thừng chỉ trích công nghệ này. Ông gọi nó là "một sự xúc phạm đến cuộc sống" và nhấn mạnh rằng nghệ thuật không chỉ là kỹ thuật mà còn là cảm xúc, trải nghiệm và tinh thần con người.

Bà Senefe tỏ ra lo lắng về một khả năng trong tương lai, nơi những người làm sáng tạo cuối cùng sẽ phải “làm việc cho máy móc”, khi các nhà xuất bản có khả năng chọn AI thay vì sản phẩm của con người vì chúng “quá tiện lợi, rẻ, hiệu quả và nhanh chóng”.

“Dần dà, chúng ta sẽ quen xem cái ‘chưa đủ’ là đủ, ‘không đẹp’ là đẹp, ‘phi nghệ thuật’ là nghệ thuật. Điều này sẽ kéo tụt mặt bằng giá trị của nhận thức chung, hiểu biết và sự chấp nhận của xã hội, làm thay đổi cả một lĩnh vực mà chúng ta thậm chí không hề hay biết”.

Để mô tả quá trình bình thường hóa đáng lo ngại này, bà Senefe đã đặt hàng một bức tranh minh họa dựa trên ẩn dụ về con ếch trong nồi nước đang nóng dần lên, không nhận ra mối nguy hiểm đang cận kề. Bức tranh này đặt ra một câu hỏi nhức nhối: “Bạn sẽ dùng AI một cách có ý thức và để máy móc phục vụ cho bạn, hay bị AI thống trị và trở thành tay chân cho máy móc?”

“Thử thách lớn nhất của chúng ta trong cuộc đối đầu với AI chính là sự lười biếng trong nhận thức”, bà Senefe kết luận. Bà cho rằng, cũng như sự nghiện ngập và các thói quen độc hại khác, sự phụ thuộc vào AI có thể bén rễ từ từ và len lỏi vào đời sống một cách khó nhận biết nếu giới chuyên môn sáng tạo không duy trì cảnh giác.

Hoàng Thảo dịch từ Publishers Weekly

Đọc bài viết

Cafe sáng