“Thực tình họ đã quá ồn ĩ vì một người chết của gia đình rồi. Nếu là người thân của họ thì có lẽ họ sẽ chẳng khóc lóc thảm thiết đến như thế đâu”.

Mexico và vẻ đẹp tràn đầy năng lượng của mình từng đến với tôi thông qua văn chương cũng như phim ảnh. Nếu phim ảnh là Coco với cảm xúc và sự tươi trẻ, là Roma với những gam màu trắng đen của thói đời lên xuống; thì Mexico trong văn chương của Jack Kerouac là những ngày rong ruổi tuổi trẻ, là mảnh đất của hoang dại, là khát khao được thoát khỏi chiếc lồng ngột ngạt của mực thước xã hội. Và Mexico thì còn gì nữa? Là lễ hội của phông nền văn hóa, là Carlos Fuentes với Nàng Aura từng đọc khi 19 20, và thật lòng mà nói, là chẳng hiểu gì. Nhưng như một nhân duyên tình cờ, nhờ yêu thích Jorge Amado mà tôi tạt ngang Márquez trong cơn đồng mộng, và ở một truyện ngắn được in trong quyển Tuyển truyện ngắn (mà tôi không thể nhớ tên), ông đã nói: “Tôi có thể kể xuôi toàn bộ tác phẩm này từ đầu đến cuối rồi lại kể ngược từ cuối lên đầu”. Cứ thế Pedro Páramo đến với tôi qua dây chuyền nền văn chương Mỹ Latin, và quả thật, Márquez đã một lần nữa đóng vai Jorge Amado khi cho thấy cái nhìn cực kì quái lạ vào sâu trong Juan Rulfo – một trong những nhà văn mà tôi vô cùng đồng tình, vĩ đại nhất văn chương Mexico.

Pedro Páramo xoay quanh câu chuyện về một chàng trai đi tìm cha, nhưng tiểu thuyết này cũng không thoát ra khỏi cái đặc trưng của văn chương Mỹ Latin nói chung và Mexico nói riêng của thời kỳ này. Đọc sâu vào Pedro Páramo ta vẫn thấy đâu đó là hình dáng của tên độc tài, là đời sống áp bức, là khởi nghĩa nổi dậy, là sự giằng xé nội tâm đi tìm bản chất của người. Tất cả viết trong phông nền đậm màu hiện thực kỳ ảo dưới ngôi kể từ nhiều góc nhìn, không – thời gian được cắt ra từng lớp và xếp chồng lên nhau. Từ Alejo Carpentier đến García Márquez, từ Jorge Amado đến Carlos Fuentes, và nay là Juan Rulfo; tất cả những ngòi bút ấy đều mang trong mình sứ mệnh văn chương để kể câu chuyện trong những huyễn hoặc viễn tưởng khó mà nghĩ đến. Và Pedro Páramo dường như là tiểu thuyết đầu tiên (mà tôi từng đọc qua) căn chỉnh và hài hòa đầy đủ các yếu tố này.

Những vấn đề châu Mỹ

Pedro Páramo là nhân vật được chọn trở thành tiêu đề cho tiểu thuyết này, nhưng y không hẳn là nhân vật chính. Từ Pedro Páramo, Juan Rulfo tỏa ra những con đường văn chương thông qua các nhân vật gắn kết dù ít hay nhiều nhưng đều có quan hệ nào đó với y. Với Pedro Páramo, Juan Rulfo đã khắc họa một cách thân quen hình ảnh tên cường hào địa chủ điển hình cho tầng lớp bóc lột ở xã hội Mexico thời bấy giờ, mà ta có thể nhìn thấy sự tương đồng với Horácio của Amado trong Đất dữ hay người bà bất lương của Erendira trong truyện ngắn cùng tên của Márquez. Tên địa chủ ấy cũng như những mẫu hình khác: hung tợn, dữ dằn; nhưng trái lại, lại si mê một tình yêu không thể có được. Tuy tài sản, đất đai, quyền hành dường như nắm được mọi thứ trong tay nhưng nhìn chung, y và những người như y lại có đời sống bất hạnh.

Say mê Susana – người phụ nữ ốm yếu suy kiệt dần sau cái chết của cha mình, mất đi người con duy nhất thừa nhận – Miguel bởi chính bức tường mình đã xây nên sau cuộc nhảy ngựa, cộng thêm là sự trỗi dậy của cách mạng chống địa chủ; tất cả làm cho cuộc sống của Pedro Páramo xoay vần trong cơn bão chớm đến. Từ một người khinh thị luật pháp, rằng: “Ô hay, luật pháp nào kia, hở Fulgor. Luật pháp từ đây trở về sau này sẽ do chúng ta làm nên”; nay sớm nhận ra sự trừng phạt đang đến gần: “Chúng ta sống trên miền đất nhờ đấng Toàn năng sản đủ thứ. Nhưng tất cả các thứ quả sản ra ở đây đều chua. Chúng ta bị kết tội chỉ được hưởng những quả chua đó”. Rồi cuối cùng là cái chết tan tành của y vào trong hư vô về lại tro bụi.

Juan Rulfo khắc họa Pedro Páramo một cách tài tình, không phải tuýp người nóng nảy dễ kích động đâm giết chém thuê như Horácio của Amado, mà thay vào đó, y là kiểu người nham hiểm và mang trong mình đầy đủ đường đi nước bước hệt như nhân vật Quốc trưởng được lấy mẫu chung từ phần lớn những tên độc tài của khu vực Nón phương Nam, mà Porfirio Díaz là đại diện chính, của Alejo Carpentier trong Sự tráo trở của phương pháp. Như thể khi đối đầu với lực lượng cách mạng, y đã dùng El Tilcuate như lá chắn cho mình; hay khi phải trả nợ cho nhà Preciado, y đã nghĩ ra cách cưới Dolores để không kéo dài thêm khoảng nợ trong khi bản thân chẳng yêu thích gì cô. Việc xây dựng một nhân vật táo bạo và có chiều sâu như thế làm nổi bật lên trên hình tượng của con người ấy, tuy là văn chương nhưng dường như không quá xa vời cuộc sống thực tại của đất nước này.  

Bên cạnh nhân vật chính là chủ đồn điền Media Luna, Juan Rulfo cũng khéo léo đồng thời cho thấy cuộc sống của con người dưới thời khắc ấy, và cùng đó, vạch rõ cho người đọc thấy chế độ độc tài có thể biến đổi con người ta đến mức độ nào. Những nhân vật trong câu chuyện đáng thương này có thể kể đến như mẹ của người kể chuyện – Dolores, như cha xứ Renteria, người cô Eduviges, anh chàng bị mất hết ruộng đất Toribio Aldrete, người đàn bà cất lên tiếng nói từ dưới nấm mồ Dorotea,… tất cả được Juan Rulfo xây dựng như quần thể của những phê phán bất công cất lên từ dưới lòng đất. Pedro Páramo là cuốn tiểu thuyết phức tạp và đòi hỏi sự tập trung gần như cao độ của người đọc mặc cho một thời lượng vô cùng khiêm tốn, bởi nhẽ, nó được cấu thành hầu hết nhờ những chồng chồng lớp lớp của câu chuyện, cạnh đó, là sợi dây quan hệ giữa mỗi nhân vật trong câu chuyện này. Đôi khi họ quen biết rõ nhau, nhưng cũng đôi khi họ chẳng quan hệ gì và góp phần vào đây chỉ như chút hương thoáng qua, nhưng cần thiết. Juan Rulfo một cách chậm rãi kể tuần tự câu chuyện, đôi khi đảo ngược thời gian, và từ trong đám lộn xộn những bi kịch ấy, ta nhận ra cuộc sống dưới thời khắc cũ có thể mong manh đến mức độ nào.

Dolores, vì một khát khao hạnh phúc làm cho mù mờ con mắt bởi tuổi thanh xuân, người từng nói rằng:”Ôi hạnh phúc! Ôi hạnh phúc! Cám ơn Thượng đế đã cho con don Pedro […] Dẫu rằng có bị ruồng bỏ con cũng cam lòng” đến cuối cùng vẫn phải căm phẫn người đàn ông ấy, vì bỏ bà đi, và quyết nhờ đứa con trai duy nhất lấy lại những thứ đã mất. Dorotea, người bị ám ảnh bởi ước mơ có một đứa con, cuối cùng cũng phải tan rã trong hầm mộ nghe tiếng thầm thì. Ông bà Donis, ngọn nguồn tương đồng của Trăm năm cô đơn, khi là hôn phối cận huyết, là tự dằn vặt bản thân và phải phủ khăn ăn lên mặt để tránh sự kết tội của Chúa như khi ăn món sẻ nướng Ambelopoulia: “Tôi chỉ mãi mãi ở trong nhà này kể từ khi ông ta đã biến tôi từ em gái thành người vợ của ông ấy. Kể từ độ ấy tôi chỉ ở trong nhà vì tôi ngại dân chúng nhìn thấy mình”. Hay như Toribio Aldrete, người mất hết ruộng đất bởi những luật lệ về quyền dụng ích do chính Pedro Páramo gây ra, đã phải kết thúc cuộc sống bằng cái chết thốt ra như lời tuyên ngôn: “Người ta nói rằng sức mạnh ở phía sau ta”, và hồn ma ấy vẫn vất vưởng trong căn phòng kia hàng trăm năm trời, chưa bao giờ mất đi chính bởi xung động bất công còn mãi trường tồn.

Nhưng trên hết, nằm trên những mưu mô của con người như phương cách tồn tại trong lòng xã hội nhiễu nhương của những tên độc tài, vấn đề tôn giáo và đức tin – ngọn nguồn về bản chất con người, luôn được đưa ra như chút manh mún cuối cùng của đạo đức tàn suy. Ở đây xuất hiện nhân vật cha xứ Renteria, người luôn bị dằn vặt bởi sứ mệnh và cuộc sống phía trước. Ông từng phân vân khi đến tha tội cho Miguel, người đã giết anh ông, cưỡng hiếp cháu gái ông; nhưng vì sức mạnh của 25 đồng bạc, dường như nó khiến ông phải ngã mũ rồi nằm khóc trong kho chứa đồ Thánh vì sự bất lương của bản thân mình. Trong khi đó, việc xá tội cho bà Eduviges bởi việc tìm đến cái chết một cách tự thân lại không thể, dù đó chỉ là một, hai hay một trăm từ lặp lại vô nghĩa, nhưng nếu không có tiền để cầu kinh Thánh Gregor, thì cái chết ấy sẽ phải xuống địa ngục mà không có bất cứ một sự xá tội nào: “Cái gì đã bắt đức cha từ chối tha lỗi khi việc nói ra một từ, hai từ, hay một trăm từ là một việc dễ dàng nếu như những từ này đích thực cần thiết cho việc cứu giúp một linh hồn. Đức cha đã biết gì về thiên đường và địa ngục? Tuy nhiên, đức cha, do hòa mình vào trong một làng không tên tuổi, đã biết chắc những ai là người đáng được lên thiên đường. […] Ta đang duyệt lại các tên Thánh như thể ta nhìn thấy những con dê cái đang nhảy ra”.

Xã hội lúc ấy làm con người ta hoài nghi về chính bản thân mình, họ tự vấn bản thân về giá trị của sự sống – cái chết, bởi mỗi kết cục trên cuộc đời này đều có tính tương đối, như một câu nói mở đầu tiểu thuyết: “Bò lên hay trườn xuống hoàn toàn phụ thuộc vào người đang đi trên nó”. Không khó nhận ra khi trong tiểu thuyết này, Juan Rulfo dùng rất nhiều những đối ngẫu trong suy nghĩ, đối thoại để khắc họa nên cái chông chênh của xã hội lúc ấy. Một ví dụ như sau, về cái chết, giữa một bên là người bà thủa ấu thời của Pedro Páramo – người vẫn còn sống, và một bên là của Dorotea – người đàn bà lắng nghe tiếng thì thầm của những xác chết – như mình: “Tất cả đều được hoàn thiện trong cái chết có Thượng đế làm nhân chứng nhân. Người ta chỉ chết khi muốn chết chứ không phải do Thượng đế sắp đặt” và “Hiển nhiên cuộc sống mang theo nó công việc. Cái duy nhất khiến chân tay người ta hoạt động là niềm tin rằng khi nhắm mắt xuôi tay sẽ được mang từ nơi này đến nơi khác. Nhưng khi người ta chết rồi thì một cánh cửa đã khép bước họ lại và chỉ mở ra cho họ một cánh cửa dẫn đến địa ngục, đã thế thì chẳng nên sinh ra trong cõi đời này làm gì”.

Juan Rulfo dùng chính sự đối ngẫu như thế làm con người ta bỗng chốc nhận ra cái chông chênh của bản thân mình. Nhưng dù ở khía cạnh nào đi nữa, Pedro Páramo một cách thẳng thừng cho thấy giá trị của con người có thể bé nhỏ đến mức độ nào. Họ nhỏ bé không những trước tạo hóa bao la, bất lực trước sự sống, cái chết; mà còn vỡ vụn bởi chèn ép hạ bệ thời cuộc, bởi quyền lực tập trung vào tay địa chủ. Juan Rulfo dùng Juan Preciado như lời khẳng định về hiện thực lúc ấy, ông không viết những dòng này bằng từ ngữ của thì hiện tại hay tương lai, mà sự xuất hiện dưới nấm mồ của Juan hay Dorotea như lời tái khẳng định cho ngày hôm nay. Cuối cùng rồi thì, như Carlos Fuentes viết trong Nàng Aura: “Họ muốn chúng tôi sống đơn lẻ […] Bởi lẽ theo lời họ, cô đơn là điều cần thiết để đạt được sự thánh thiện”.

Phong cách nghệ thuật thân quen

Dịch giả Nguyễn Trung Đức trong bài giới thiệu quyển sách đã nói rằng, nếu Alejo Carpentier là người mở đường cho chủ nghĩa hiện thực kỳ ảo vào trong văn chương Mỹ Latin, thì Juan Rulfo – theo tôi, chính là người nắm được trào lưu văn chương ấy một cách xuất sắc. Và rõ ràng đúng là như thế. Với Pedro Páramo và thời điểm ra đời của nó, dường như đây là cuốn tiểu thuyết kỳ lạ, độc đáo và cách tân mới lạ so với trào lưu văn học theo khuynh hướng cách mạng trước đó. Pedro Páramo không hẳn cách ly hẳn so với khuynh hướng tiền tố, ta dễ thấy việc xây dựng hình tượng tên địa chủ và cao trào cách mạng nổi dậy vẫn mang đậm hệ tư tưởng cách mạng, thế nhưng việc xây dựng tiểu thuyết trong không khí lạ lẫm của văn chương mới là điều làm nên sức hút của tác phẩm này.

Pedro Páramo là tác phẩm viết về và viết bởi cái chết. Một cách tài tình sau khi đi một vòng xuyên suốt toàn bộ tiểu thuyết, ta nhận thấy tất cả những nhân vật trong này, dù già trẻ lớn bé, xuất hiện nhiều hay chỉ trong một khung cảnh, tất cả đều đã chết. Mở đầu tiểu thuyết, Juan Rulfo gài cắm người đọc vào con đường đi xuống mãi không có gió, để gắn hồn ma quanh quẩn vào trong văn chương, tiếng động làm thành một tiếng nói chung. Nếu ở Nàng Aura, Carlos Fuentes dùng âm thanh như cách khuếch tán nỗi sợ vào trong người đọc, khi đó là tiếng mèo gào, tiếng vấy sột soạt; còn Jorge Amado là tiếng kêu của các loài vật, là tiếng thét gào vĩnh biệt của chú ếch khi bị rắn độc nuốt; thì với Pedro Páramo, đó là âm thanh của im lặng, của mưa, của tiếng nện gót trên đá lót đường, của vó ngựa đường xa, của góa phụ than khóc, của tiếng rì rầm không bao giờ ngơi nghỉ: “Tôi lại nghĩ rằng nếu như tôi chỉ nghe thấy cái thanh tịnh là vì tôi chưa quen với cái thanh tịnh hoặc cũng có thể là đầu tôi chứa đầy tiếng ồn và tiếng nói”. Chính âm thanh được tả bằng không gian phẳng của ngòi bút ít nhiều trở thành những tạp âm trắng quẩn quanh trong tai người đọc, ám ảnh và đau xót để rồi hiển nhiên thay vì là Pedro Páramo, tên đầu tiên của tiểu thuyết này đáng ra lại là Los murmullos – Những lời thì thầm.

Juan Rulfo dùng một cách dày đặc những chi tiết hiện thực kì ảo, không như Márquez hay Carpentier chỉ như chấm phá trong lòng hiện thực. Chính không gian u huyền đến từng khoảng không của Pedro Páramo dường như là yếu tố chính làm nên một tiểu thuyết hay, không một cận trên hay giới hạn nào, và có lẽ bởi chính lối viết mới mẻ ấy, tự bản thân nó đặt ra chuẩn mới cho tiểu thuyết Mexico nói riêng và châu Mỹ Latin nói chung. Sau gần một thập kỉ tiếp nối, văn chương Mexico mới chứng kiến thêm một cây bút cá tính tương tự Juan Rulfo đã từng, và đó là Carlos Fuentes. Đọc Nàng Aura (rất tiếc đây là tác phẩm duy nhất của ông được chuyển ngữ) và Pedro Páramo, ta thấy nhiều sự tương đồng. Nếu Nàng Aura tràn ngập những khoảng không tối tăm, những âm thanh u huyền, không có gì rõ ràng hay cụ thể, chỉ là tiếng động, là trống rỗng; thì Pedro Páramo cũng tương tự thế. Nhưng một cách rõ ràng, Pedro Páramo đã thoát ra khỏi những lớp văn chương dày đặc để sống đời thực tại riêng mình, nhưng âu đó cũng là điều bình thường, bởi những thúc đẩy thời đại, bởi văn chương và vai trò của nó thay đổi từng thời kỳ, dưới nhiều góc nhìn.

Nếu quy kết ngôi nhà mà chàng nghiên cứu lịch sử ở trong những ngày chìm vào mộng mị với Aura và không gian mà Juan Preciado và Dorotea dưới những nấm mồ; ta thấy khoảng không của 2 tiểu thuyết này là một. Từ không gian đen thẫm chỉ có vài ngọn nến mỏng manh le lóm, giá trị con người được dần hiện ra. Nếu Nàng Aura tập trung nhiều vào tình cảnh con người, vào cảnh ngộ cô độc của mỗi cá thể trên cuộc đời này; thì Pedro Páramo và thời thế của nó cho thấy cả một quãng dài số phận. Những nhân vật mà Juan Rulfo mang vào tiểu thuyết này không nhiều, nhưng cũng không thể nói là ít; ít nhiều nó gây cho người đọc nhầm lẫn hay ngộ nhận. Nhưng nếu để bỏ một nhân vật hay tổ khúc nào đó đi, tất cả sẽ lại dẫn hướng về khuynh hướng lụn bại domino của toàn cuốn sách.

Thể như đôi tình nhân trong một đêm hè, họ không dính dáng quá nhiều tới cốt truyện chung, nhưng qua đó, ta thấy con người dù cho những đè nén của chế độ độc tài, họ vẫn trân trọng tình cảm dành cho nhau. Hay như anh em nhà Doris, họ là sự ngột ngạt của thời đại, là những lỗi lầm tự mình cảm thấy nhưng bất lực không thoát ra được. Ngoài ra, ở nhân vật luật sư Gerardo Trujillo là sự xuống cấp xã hội, sự xem thường tri thức, và là cái vô vọng của tầng lớp ấy dưới đế chế thống trị. Thêm vào đó, Damiana Cisneros – người giúp việc nhà cho Pedro Páramo, luôn dồn nén trong mình thứ tình cảm thiếu thời một lần bỏ lỡ, và sau này để bù đắp cho thiếu sót ấy, trở thành người dắt gái cho Pedro và đến xưng tội với cha Renteria trong tình cảnh say rượu như một vòng lẩn quẩn. Dù lớn hay bé, nội tại hay ngoại hàm, những nhân vật này của Juan Rulfo đã làm nên sự gắn kết cảnh tình chặt chẽ, một mặt cho thấy câu chuyện của bản thân mình, mặt kia cho thấy xã hội lúc ấy đã biến chuyển ra sao. Do đó hoàn toàn đồng tình khi cho rằng Pedro Páramo đã thoát ra khỏi những ước lệ văn học, mà nó quá ước lệ để trở nên phơi bày hiện thực một cách trần trụi nhất trong khi ước lệ vừa phải khó mà làm được.

Để nhớ lại cái bao trùm tiểu thuyết này, chẳng phải anh chàng sử gia của Nàng Aura đã sống trong căn phòng thông với ánh sáng khí trời đối lập hoàn toàn với khoảng không đen ngòm nơi bà Consuelo sống; và cũng chẳng phải trong Pedro Páramo, mọi âm thanh tự nhiên đều được gói gọn trong lớp vỏ của địa ngục cứ đi xuống mãi? Juan Rulfo đã sắp đặt 2 khía cạnh tối – sáng, trắng – đen rất gần nhau, nhưng để bước qua được khoảng không ấy, là cả sự nhập nhằng của văn chương, là cơn tự vấn bản thân trong mỗi nhân vật. Pedro Páramo mang rất ít trong mình câu chuyện của những tự vấn lương tâm cá nhân, nhưng nó là áng sử thi cho thấy lửa trên bình nguyên châu Mỹ có thể sáng rực đến mức độ nào. Với Pedro Páramo, phong cách đặc trưng của văn chương Mỹ Latin lần đầu tiên bừng sáng và đánh mạnh vào trong tâm thức người đọc, và Juan Rulfo chứ không ai khác – trở thành huyền thoại trong những cây viết của khu vực nói tiếng Tây Ban Nha, một lần và mãi mãi như thế.

Hết.

minh.

*

Bình địa trong lửa (Juan Rulfo): Một cõi đọa đày