Chuyện người cầm bút

Một cuộc phỏng vấn với cây đại thụ làng văn, J.M. Coetzee

Published

on

Khi tiểu thuyết gia người Nam Phi J.M. Coetzee giảng dạy tại Đại học Buffalo giai đoạn 1968-1971, viễn kiến trở thành một trong những tiểu thuyết gia nổi tiếng nhất thế giới là ngoài sức tưởng tượng, thậm chí với cả chính ông. Là tiến sĩ tốt nghiệp từ Đại học Texas với luận văn về Samuel Beckett, ông đã giảng dạy các khóa về thơ Anh, hùng biện, dịch thuật, và tất nhiên, là về cả Beckett.

Ông chưa từng xuất bản tác phẩm hư cấu.

Những tiểu thuyết muộn

Vào thời điểm then chốt, ông thấy mình bị lôi kéo vào những phong trào sinh viên tự phát. Mùa xuân năm 1970, các hoạt động chống chiến tranh đã buộc cảnh sát ập vào khuôn viên Đại học Buffalo nơi các sinh viên bị đánh. Coetzee là một trong số 45 giảng viên chiếm giữ Hội trường Hayes để phản đối và rồi bị bắt vì tội xâm phạm trái phép. Cùng ông cố thủ là một số giảng viên, gồm nhà thơ kỳ cựu sau này của Hoa Kỳ – Robert Hass, và tiểu thuyết gia tương lai Raymond Federman.

Là một công dân nước ngoài, vị trí của Coetzee ở Hoa Kỳ trở nên khó kiểm soát về mặt pháp lý (sau biến cố trên – ND). Sau khi bị từ chối cấp thẻ xanh, ông quay về Nam Phi đầy biến động và bi thảm vẫn nằm dưới sự cai trị của hệ thống phân biệt chủng tộc tàn bạo.

Tuy nhiên, Coetzee đã bắt đầu sự nghiệp sáng tác tại Buffalo, nơi ông viết cuốn tiểu thuyết đầu tiên – Dusklands – được xuất bản sau đó vào năm 1974. Đó là cuốn sách về sự phân mảnh của chính ông, bao gồm hai truyện vừa (novella): The narrative of Jacobus Coetzee (tạm dịch Tường thuật của Jacobus Coetzee) viết về một người định cư Hà Lan vào thế kỷ 18, và Vietnam Project viết về một nhà lý luận “Bình định” điên rồ đang làm việc cho quân đội Mỹ. Cả hai đều là chuyện kể về Đế quốc và những tổn thất Nhân loại mà nó gây ra cho cả phe thực dân và nhân dân nước thuộc địa.

Ấn phẩm trên đánh dấu khởi đầu của sự nghiệp văn học lừng lẫy mà tiếp sau là In the Heart of the Country (Giữa miền đất ấy, 1977), Waiting for the Barbarians (Đợi bọn mọi, 1980), Life and Times of Michael K. (Cuộc sống và thời đại của Michael K., 1983) – tác phẩm mang lại cho Coetzee giải Booker đầu tiên, hạng mục tiểu thuyết hay nhất được xuất bản ở Anh và Ireland.

Năm 1986, ông cho in Foe – một bản viết lại tác phẩm Robinson Crusoe của Defoe từ góc nhìn của người phụ nữ kết hôn trên đảo với Crusoe (trong tác phẩm của mình ông đổi nhân vật thành Cruso) và nhân vật Friday. Rồi đến Age of Iron (Thời đồ sắt, 1990), The Master of St. Petersburg (tạm dịch Bậc thầy St. Petersburg, 1994) – một tiểu thuyết hư cấu về cuộc đời của Fyodor Dostoevsky, The Lives of Animals (tạm dịch Cuộc sống các loài vật, 1999) và Disgrace (Ruồng bỏ, 2000) – cuốn sách giúp ông giành giải Booker lần thứ hai.

Ông cũng viết một cuốn sách về kiểm duyệt, một tập hợp các tiểu luận văn học có tựa Doubling the Point (tạm dịch Nhân đôi quan điểm) và một cuốn hồi ký giả tưởng nhiều tập Scenes from Provincial Life (Những cảnh đời tỉnh lẻ).

Sự phong phú và không ngừng đào sâu trí tưởng tượng của Coetzee cũng đi vào huyền thoại như những tác phẩm giá trị của ông. Và mặc dù văn chương ông có phạm vi rộng về chủ đề và tâm trạng; tất cả đều gây chú ý bằng lối văn xuôi sắt nét và mạnh mẽ như kim cương. Và mặc dù từ chối đem chính trị vào trong trang viết dưới bất kỳ hình thức nào, Coetzee cũng đồng thời không quay lưng lại với các vấn đề khó nói về mặt đạo đức, như việc bạo lực trục xuất nông dân da trắng khỏi đất đai của họ ở Nam Phi bởi những kẻ cướp bóc, là cốt truyện trung tâm của cuốn Ruồng bỏ.

Như thể còn chưa hết, Coetzee cũng trở thành nhà phê bình thường trực cho tờ New York Review of Books từ đầu những năm 1980, đôi khi là bình luận toàn bộ tác phẩm của một số nhà văn chọn lọc khác.

Sự hiện diện chói ngời

Coetzee tự viết tên mình lên sân khấu văn chương thế giới như một sự hiện diện chói lòa. Tháng trước tôi đã thực hiện cuộc phỏng vấn với Coetzee qua e-mail. Các câu hỏi chuyển dịch từ những ngày còn ở Buffalo đến những bài phê bình đáng chú ý cho tờ New York Review, cũng như một số tiểu thuyết và hồi ký gần đây nhất của ông.

Q. Ông rời Buffalo năm 1971 để trở về Nam Phi. Khi rời đi, ông không được biết như một tiểu thuyết gia, và Dusklands – cuốn tiểu thuyết đầu tay đã được xuất bản tại Johannesburg năm 1974. Có phải ông đã viết cuốn đó khi còn ở Buffalo? Liệu có phải cuốn sách là một phần lý do ông rời đi? Rằng cần phải gần gũi hơn với cuộc sống và phong cảnh đang hình thành trong trí tưởng tượng của ông?

Coetzee. Tôi bắt đầu viết Dusklands năm 1970, khi tôi ở Buffalo. Nhưng sự ra đi của tôi không liên quan gì đến yêu cầu xoay quanh việc viết lách.

Q. Ông có từng bị vỡ mộng khi ở Mỹ? Năm 1971 là cao trào Chiến tranh Việt Nam và cuộc nổi dậy các phong trào trong nước chống lại nó, và ông còn là một trong số 45 cá nhân ở Buffalo bấy giờ, tháng Ba năm 1970.

Coetzee. Lý do cho sự ra đi của tôi trần tục hơn. Sau khi bị bắt, tình trạng pháp lý của tôi với tư cách là người nước ngoài ở Hoa Kỳ – và tình trạng pháp lý của vợ và con tôi cũng vậy – đơn giản là không giải quyết được.

Những vấn đề xúc cảm

Q. Một số khía cạnh của chính trị Nam Phi chỉ được cảm nhận mập mờ tại Hoa Kỳ. Một là phong trào trục xuất trở thành trọng tâm trong cuốn Ruồng bỏ, trong đó người nông dân da trắng bị đuổi khỏi trang trại của họ một cách bạo lực bởi những kẻ cướp bóc. Trong Ruồng bỏ, cuộc tấn công trang trại dường như là tự phát. Tại nước láng giềng Zimbabwe của ông, nông dân da trắng hiện phải bỏ trắng tài sản của họ theo lệnh của nhà nước. Liệu có thể hình dung rằng các vụ trục xuất quy mô lớn, do chính quyền áp đặt kiểu-Zimbabwe, có thể xảy ra ở Nam Phi?

Coetzee. Có thể hình dung được nhưng nó không có khả năng xảy ra. Quyền sở hữu đất đai là một vấn đề mang tính cảm xúc, trong bản tính Nam Phi hay Zimbabwe; nhưng trong giới chính trị Nam Phi, không tồn tại thái độ khinh bỉ với pháp quyền như điều đang thịnh hành ở Zimbabwe của Mugabe.

Tận hưởng sự ngẫu nhiên

Q. Chuyển sang những bình luận của ông cho tờ New York Review. Ông khởi điểm bằng việc viết về các nhà văn và vấn đề rất gần gũi với ông, như chính trị Nam Phi, văn học Anh. Nhưng các bài tiểu luận sau đó đã bắt đầu chuyển hướng vào các nhà văn quốc tế, như Robert Musil và Naguib Mahfouz. Liệu đây có phải nỗ lực của ông để dự phần mình vào cuộc đối thoại rộng mở với văn chương thế giới hay là khám phá của tờ New York Review rằng ông có khả năng đảm nhận và nghiên cứu toàn bộ sự nghiệp văn học?

Coetzee. Tôi đã là một người nghe đài (radio) từ khi tôi bắt đầu nhớ được. (Bây giờ tôi đang nói về âm nhạc.) Tôi thích thú việc không biết điều gì sẽ xảy ra tiếp theo, điệu Mahler hoặc gypsy hoặc Hildegard của Bingen. Tôi thích sự ngẫu nhiên. Tôi thích nó hơn việc cố tình chọn nhạc hoặc đưa CD vào máy nghe nhạc. Nó rất giống với công việc ở tờ New York Review. Tôi thích nhìn thấy những gì mới trên kệ, những gì họ sẽ đề xuất tiếp theo. Nó cũng chắc chắn không phải một phần của dự án tầm cỡ nào đó.

Thói quen tâm trí

Q. Kết nối điều này với Tuổi trẻ, cuốn tiểu thuyết gần đây nhất của ông dưới dạng hồi ký, người đọc bắt gặp nhân vật chính John (những khi anh ta không cảm thấy lạc lõng hay đau khổ), anh đang rèn luyện trí tuệ cho những nhiệm vụ to lớn, như đọc toàn bộ sự nghiệp của các nhà văn, đơn cử như của Ford Madox Ford. Có phải chúng ta đang thấy John phát triển một thói quen tâm trí – hấp thụ toàn bộ sự nghiệp một cá nhân nào đó – mà sau này sẽ trở nên hữu dụng những lúc cần thiết với anh, hoặc là với chính ông?

Coetzee. Chà, John muốn trở thành một nghệ sĩ; và với tư cách là một nghệ sĩ tập sự, điều đó có nghĩa anh ta không chỉ tìm cách làm sao để viết được thơ mà còn tìm cách để hiểu các nghệ sĩ sống thế nào, cách họ xoay sở để có được sự lãng mạn, đam mê và hứng thú trong cuộc sống (hay ít nhất, theo các tin đồn là vậy). Ngoài thế ra thì tôi sẽ không diễn dịch quá nhiều từ việc, như cách bạn nói, đi đọc toàn bộ sự nghiệp của các nhà văn. Đúng là với nhiều người rằng, một khi họ quan tâm đến một nhà văn cụ thể nào, họ liền đọc mọi thứ của anh ta (hoặc cô ta) mà họ có thể tiếp cận.

Q. Một lần nữa, nghĩ về cuốn Tuổi trẻ, tôi thấy John đang chống lại chủ nghĩa địa phương hẹp hòi (parochialism) thường thấy trong văn học Anh (hoặc cả trong âm nhạc và nghệ thuật Anh) để ủng hộ các dòng chảy lớn hơn của văn hóa thế giới: Joseph Brodsky, Zbigniew Herbert, Pablo Neruda, Dostoevsky và Beckett; các bộ phim của Antonioni, Bergman, Satyajit Ray; bức tranh của Motherwell, âm nhạc của Bach. Có phải sự thất vọng của John trước nước Anh đã mở cánh cửa bước vào phần còn lại của thế giới?

Coetzee: Không phải thế. Mặc dù được giáo dục từ thuộc địa, anh ta nhận thấy khi đến Anh, sở thích của anh ta rộng mở và cập nhật hơn so với những người trị vì hòn đảo nhỏ hẹp ấy. Nhưng nước Anh đầu những năm 1960 đã bắt đầu vươn ra không ngừng hướng tới thế giới rộng lớn hơn.

Q: Khi tôi đọc cuốn sách này, bất chấp tình trạng khốn khổ của John, thập niên 1960 ở London dường như là những năm tốt lành, khi anh tiếp thu và thấm nhuần văn hóa như một miếng bọt biển, thậm chí đó có thể là vì sự khốn khổ trước đó. Có phải tôi đang hiểu đúng không?

Coetzee. Vâng, là thế, dù tôi không chắc sự khốn khổ có phải là trạng thái tâm trí đúng đắn để tiếp thu những văn hóa mới ấy không.

Những nhà văn giống ông

Q. Ông từng bày tỏ sự quan tâm dành cho V.S. Naipaul: ông đã điểm cuốn Half a Life cho tờ New York Review. Giống như chính ông, Naipaul từ thuộc địa đến Anh, nhưng dường như anh ta thích ứng dễ dàng hơn. Liệu có bao giờ ông nghĩ về bản thân mình và Naipaul như khi cầm gương soi hình phản chiếu của nhau? Như chia sẻ bất cứ điều gì khác ngoài cảnh huống chung của hai người: rằng cả hai đều đến từ tiền đồn Đế quốc Anh để đi tìm tiếng nói và xác định được vị thế của mình?

Coetzee. Đó là sai lầm phổ biến, nếu bạn tha thứ cho câu nói này của tôi, khi nghĩ rằng các nhà văn quan tâm nhất đến những ai giống họ, hoặc thậm chí nghĩ rằng các nhà văn quan tâm nhiều đến những người cùng thời. Sự quan tâm của tôi đối với Naipaul không quá sâu, và tôi chắc rằng điều tương tự cũng đúng với anh ấy. Khi bàn về nước Anh, tôi chỉ ở đó một vài năm và chưa bao giờ nghĩ mình sẽ quay lại; trong khi Naipaul chọn định cư ở đó. Định cư là một từ có sức nặng trong chính trị hậu thuộc địa, và việc Naipaul quyết định điều đó và thích nghi với mẫu quốc (như các danh xưng Squire Naipaul, Ngài Vidia Naipaul, v.v) là một hành động mà anh ta hoàn toàn nhận thức được sức nặng lịch sử của nó.

Q: Theo những gì tôi được biết, bắt đầu từ năm 2004, Giải Booker sẽ được mở rộng cho các nhà văn người Mỹ cũng như khối thịnh vượng chung, nơi các nhà văn Ireland hội đủ điều kiện. Ông có suy nghĩ gì về điều này?

Coetzee. Nếu những gì anh nói là đúng, tôi rất vui mừng. Lý do loại trừ các nhà văn Mỹ liên quan nhiều hơn đến cấu trúc của ngành xuất bản, liên quan đến thế giới nói tiếng Anh được chia thành hai “lãnh thổ”: một là London, phần còn lại là New York; hơn là các vấn đề về nguyên tắc.

Hết.

Ngô Thuận Phát lược dịch.

Bài viết gốc được Mark Shechner thực hiện, đăng tại The Buffalo News

Ảnh đầu bài: New Statesman

Chuyện người cầm bút

Khám phá hồn cốt Sài Gòn qua từng trang viết của Phạm Công Luận

Tháng Tư về, Sài Gòn không chỉ rực rỡ pháo hoa, náo nhiệt diễu binh mà còn lung linh với trình diễn drone, 3D mapping hiện đại. Giữa không khí lễ hội tưng bừng, sách Phạm Công Luận lại mở ra một Sài Gòn trầm mặc, nơi hồn phố lắng đọng sau lớp áo hào quang.

Published

on

Hòa mình vào không khí tưng bừng với những màn trình diễn drone ngoạn mục vẽ lên bầu trời đêm, những hình ảnh 3D mapping ấn tượng phủ lên các công trình biểu tượng, hay tiếng reo hò theo các đoàn diễu hành được ví von như “concert quốc gia”..., lòng người không khỏi trào dâng niềm tự hào, phấn khích trước sức sống và sự phát triển của thành phố. Nhưng bên cạnh sự náo nhiệt của những hoạt động kỷ niệm quy mô ấy, Sài Gòn còn có một chiều sâu khác, một lớp trầm tích ký ức mà đôi khi cần những khoảng lặng để cảm nhận.

Giữa vô vàn ấn phẩm viết về Sài Gòn, tác phẩm của nhà báo Phạm Công Luận chiếm một vị trí đặc biệt, như một cánh cửa dẫn lối về những khoảng lặng đó. Sách của Phạm Công Luận là sự kết hợp nhuần nhị giữa tư liệu quý giá, hình ảnh sống động và những câu chuyện kể thấm đẫm tình người. Nhân dịp đại lễ 30/4, thời điểm không chỉ để hướng đến tương lai mà còn để suy tư về quá khứ, việc tìm đọc lại những cuốn sách như Sài Gòn – Chuyện đời của phố (5 tập), Hồn đô thị, Sài Gòn ngoảnh lại trăm năm, Những bức tranh phù thế, Made in Sài Gòn, hay Sài Gòn – Gia Định – Chợ Lớn: Ký ức rực rỡ… chính là cách để ta kết nối hiện tại sống động với những giá trị tinh thần lắng đọng, thấu hiểu sâu sắc hơn hồn cốt đã làm nên bản sắc riêng của mảnh đất này.

Góc nhìn của người kể chuyện thầm lặng

Phạm Công Luận luôn tiếp cận Sài Gòn bằng đôi mắt và sự say mê tìm tòi của một nhà báo với hơn 30 năm kinh nghiệm. Điều này thể hiện rõ trong cách tác giả thu thập tư liệu và kể chuyện. Phạm Công Luận thường lần theo dấu vết của những câu chuyện đời thường, những phận người tưởng chừng đã bị lãng quên, những chi tiết nhỏ bé nhưng lại hàm chứa cả một giai đoạn quá khứ. Bộ sách Sài Gòn – Chuyện đời của phố là minh chứng tiêu biểu cho phương pháp này. Tác giả không ngần ngại tìm đến những nhân chứng sống, lắng nghe họ kể, đối chiếu thông tin, để rồi tái hiện lại lịch sử một con hẻm, chân dung một họa sĩ vẽ bìa nhạc xưa, hay nguồn gốc tên gọi một địa danh quen thuộc như Ngã ba Ông Tạ.

Chính sự kiên nhẫn và tỉ mỉ trong việc nhặt nhạnh ký ức từ những nhân chứng, kết hợp với việc sưu tầm công phu hình ảnh, hiện vật cũ đã tạo nên giá trị tư liệu độc đáo cho các tác phẩm của ông. Đọc sách của Phạm Công Luận, ta như đang ngồi trong một quán cà phê cóc đầu hẻm, nghe người Sài Gòn kể chuyện xưa, chuyện nay, chuyện người lạ, chuyện người quen, chuyện vui, chuyện buồn… Giọng văn điềm đạm, mang nhiều hơi thở của cuộc sống đời thường nhưng chính sự chân thật, không tô vẽ ấy lại cuốn hút lạ kỳ. Tác giả ý thức được sự mênh mông của đề tài và sự hữu hạn của bản thân nên từng chia sẻ với Bookish khi nói về quá trình thực hiện cuốn sách Có một thời ở Chợ Lớn rằng: “Tuy ra được cuốn này, nhưng tôi thấy mình chỉ mới phản ánh được phần rất nhỏ về cuộc sống phong phú trong khu Chợ Lớn mà thôi.” Sự khiêm tốn này càng làm tăng thêm độ tin cậy và sức hấp dẫn cho những đề tài mà Phạm Công Luận theo đuổi.

Trong bài phỏng vấn trên báo Tuổi Trẻ khi Sài Gòn – Chuyện đời của phố 2 được ra mắt, Phạm Công Luận có trích dẫn câu nói của Will & Ariel Durant về việc sử gia thường chỉ chép về “máu và xác” trên dòng sông lịch sử, mà bỏ quên những người “trên bờ” đang “cất nhà, làm vườn, nuôi con, làm thơ”. Phạm Công Luận tự nhận mình muốn góp sức viết về những câu chuyện “trên bờ” ấy. Đó là những mảnh ghép đời thường, những sinh hoạt văn hóa, những nếp nhà, những tâm tình… tưởng chừng riêng tư nhưng lại góp phần định hình nên tâm hồn, cốt cách của cả một thành phố. Cuốn Hồn đô thị, tuyển tập những bài tùy bút đặc sắc từ bộ sách Chuyện đời của phố, chính là nơi hội tụ của những câu chuyện “trên bờ” đó, giúp người đọc cảm nhận sâu sắc hơn cái “chất Sài Gòn” thấm đẫm trong từng nếp sống, từng con người. Hay như Sài Gòn ngoảnh lại trăm năm, dù mang tên gọi gợi về quá khứ xa xôi, vẫn giữ mạch kể chuyện gần gũi, soi chiếu lịch sử qua những lát cắt dung dị của đời sống.

Sài Gòn đa diện qua từng trang sách

Thế giới Sài Gòn trong sách Phạm Công Luận vô cùng phong phú và đa dạng, vượt xa những hình ảnh hào nhoáng thường thấy. Đó không chỉ là Sài Gòn của những con đường trung tâm quận Nhứt với giới thượng lưu thanh lịch, mà còn là Sài Gòn của những con hẻm nhỏ ở Đa Kao, Thị Nghè, Phú Nhuận, Chợ Lớn… nơi phần đông người bình dân sinh sống, làm ăn và giữ gìn bản sắc riêng. Người Sài Gòn trong trang viết của Phạm Công Luận cũng vậy, không chỉ có những nghệ sĩ nổi danh, những giai nhân một thuở, mà còn là những người lao động thầm lặng, những gia tộc nhiều đời gắn bó với mảnh đất này, những người nhập cư mang theo vốn văn hóa độc đáo góp phần làm nên sự đa dạng của thành phố. Tác giả kể về họ một cách trân trọng, không phán xét, để độc giả tự cảm nhận về nghĩa khí, sự hào sảng, phóng khoáng nhưng cũng rất mực đời thường của con người nơi đây.

Mỗi cuốn sách lại mở ra một cánh cửa riêng để khám phá những khía cạnh khác nhau của Sài Gòn. Nếu Sài Gòn – Chuyện đời của phố là một bức tranh toàn cảnh với nhiều mảng màu, thì Sài Gòn – Gia Định – Chợ Lớn: Ký ức rực rỡ lại như một thước phim quay chậm, đầy chất thơ, tập trung vào những khoảnh khắc, những không gian và những hoài niệm đẹp đẽ về một thời đã xa. Cuốn sách này gợi lại hình ảnh những chiều Chủ nhật nhàn du, những quán xá vỉa hè, những góc phố bán sách xôn xao, những tà áo dài tung bay trong gió sông… khiến những ai từng gắn bó với Sài Gòn không khỏi bồi hồi. Đọc sách, ta thấy được tâm huyết của tác giả trong việc không ngừng khám phá những mảnh ghép đa dạng của thành phố, và chính tác giả cũng từng hé lộ về dự định viết thêm về các khu đô thị khác sau Hồi ức Phú Nhuận và Có một thời ở Chợ Lớn: “Tôi có dự định viết về hai khu đô thị khác như kế hoạch từ đầu là viết về bốn khu đô thị ở thành phố này.”

Bên cạnh những câu chuyện về cộng đồng, về không gian đô thị, Phạm Công Luận còn dành một phần không nhỏ trong tác phẩm của mình để soi chiếu vào chính ký ức cá nhân, đặc biệt là những kỷ niệm tuổi thơ. Cuốn Những bức tranh phù thế là một tập hợp những hồi ức như vậy. Tác giả viết về tuổi thơ không phải để trốn chạy thực tại, mà là để “nhận ra mình là ai”, để hiểu vì sao mình yêu tha thiết thành phố này đến vậy, ngay cả khi nó đã đổi thay. Như chính tác giả bộc bạch: “Khi viết về quá khứ, tôi nhận ra mình là ai, những gì đã tác động đến mình để trở thành một con người đủ cả những điều hay và dở… Tôi hiểu rõ hơn vì sao mình yêu tha thiết một thành phố dù nó dần dần không còn giống nơi chốn mình yêu thương…” Những trang viết này không chỉ là câu chuyện của riêng ông, mà còn chạm đến ký ức chung của nhiều thế hệ người Sài Gòn, về những trò chơi thơ bé, những món quà vặt hè phố, những hương vị, âm thanh đã gắn liền với một thời hoa mộng.

Lưu giữ di sản vật chất và tinh thần

Một đóng góp quan trọng khác của Phạm Công Luận là nỗ lực sưu tầm và giới thiệu những di sản mang tính vật chất, những chứng nhân của một thời kỳ sản xuất, kinh doanh sôi động tại Sài Gòn – Gia Định – Chợ Lớn. Cuốn sách Made in Sài Gòn là một ví dụ điển hình. Với tập hợp hàng trăm hình ảnh về nhãn hiệu, bao bì sản phẩm, quảng cáo trên báo chí xưa… cuốn sách không chỉ là một bộ sưu tập độc đáo về thiết kế đồ họa một thời, mà còn phần nào phác họa lại bức tranh kinh tế, xã hội và đời sống tiêu dùng của người Sài Gòn trong khoảng nửa thế kỷ. Tác giả chia sẻ, động lực thực hiện cuốn sách này là vì “mong muốn qua cuốn sách, người đọc biết thêm về nền sản xuất và dịch vụ của Sài Gòn xưa, nơi không chỉ là thành phố tiêu thụ mà làm ra được nhiều sản phẩm phục vụ cuộc sống. Và để cho những ai từng sống ở đây trong nửa thế kỷ trở về trước ôn lại kỷ niệm thời ấu thơ của họ với những gì họ từng dùng.”

Quá trình thực hiện Made in Sài Gòn cũng cho thấy sự kỳ công và nghiêm túc của Phạm Công Luận. Tác giả không chỉ sưu tầm hình ảnh mà còn cố gắng xác minh nguồn gốc, thông tin về từng sản phẩm, từng thương hiệu. Việc này không hề dễ dàng, bởi thời gian đã làm thất lạc nhiều tư liệu, và không phải thương hiệu nào cũng còn dấu vết rõ ràng. Phạm Công Luận thẳng thắn thừa nhận những khó khăn gặp phải: “Có những thương hiệu rất nổi tiếng, thí dụ như bột Bích Chi, dầu khuynh diệp bác sĩ Tín và nhiều nhiều nữa lại không có hình ảnh nên không thể giới thiệu. Có một số sản phẩm rất quen thuộc, có hình ảnh quảng cáo nhưng không rõ gốc gác (sản xuất trong nước hay nhập ngoại) nên không đưa vô.” Chính sự cẩn trọng và minh bạch này càng làm tăng giá trị tham khảo cho cuốn sách Made in Sài Gòn.

Nhìn chung, toàn bộ các tác phẩm viết về Sài Gòn của Phạm Công Luận, từ Chuyện đời của phố đến Made in Sài Gòn, từ Hồn đô thị đến Ký ức rực rỡ, đều xuyên suốt một tinh thần: trân trọng và nỗ lực lưu giữ ký ức đô thị, cả về vật chất lẫn tinh thần, trước sự bào mòn của thời gian và những biến đổi không ngừng của xã hội. Phạm Công Luận làm việc đó một cách thầm lặng, bền bỉ, giống như cách tác giả mô tả về công việc viết lách của mình là “viết sách theo kiểu ‘dàn hàng ngang’, bản thảo nào xong trước mới đưa cho nhà xuất bản xem xét”.

Trong không khí của những ngày tháng Tư lịch sử, đọc sách Phạm Công Luận không chỉ là tìm về hoài niệm, mà còn là một cách để hiểu thêm về sức sống mãnh liệt, khả năng tự phục hồi và thích ứng của Sài Gòn, một thành phố luôn rộng mở, luôn chuyển mình nhưng vẫn giữ được những nét hồn cốt riêng biệt, đáng quý. Đó là những di sản vô giá mà thế hệ hôm nay cần biết, cần trân trọng và tiếp nối.

Kodaki

Đọc bài viết

Chuyện người cầm bút

Kazuo Ishiguro: “Tôi chưa bao giờ là một nhà viết văn xuôi vĩ đại”

Nhân kỉ niệm 20 năm ra mắt tiểu thuyết Mãi đừng xa tôi, tác giả đoạt giải Nobel Văn chương người Anh gốc Nhật Kazuo Ishiguro đã nói về vai trò của nhà văn trong thế giới hậu sự thật, và lý do tại sao ông “không phải là một nhà viết văn xuôi vĩ đại”.

Published

on

Bán chạy vì giống tiểu thuyết Young Adult

40 năm qua, Ishiguro là một trong những cây viết được đánh giá cao qua hàng chục tiểu thuyết, nhưng có lẽ không cuốn sách nào được yêu thích và nổi tiếng hơn cuốn sách thứ 6 Mãi đừng xa tôi. Nó bán chạy hơn bất kì tác phẩm nào khác trong văn nghiệp ông, đồng thời cũng được chuyển thể thành phim điện ảnh lẫn kịch sân khấu.  

Vẫn tìm được độc giả mới sau 20 năm xuất bản, cuốn tiểu thuyết này được Ishiguro ghi nhận là đã khởi đầu cho một chuỗi ngẫm nghĩ và định hình nên những tác phẩm tiếp theo như Người khổng lồ ngủ quên hay Klara và mặt trời sau này. Ông cho biết bộ 3 tác phẩm đều xoay quanh một sự thật cơ bản và không thể tránh khỏi là tất cả chúng ta đều sẽ chết, nhưng ta hiện sống như thể không bao giờ chết.

Xuất phát từ góc nhìn này, Mãi đừng xa tôi lấy bối cảnh một xã hội giả tưởng nơi trẻ em được nhân bản vô tính để cung cấp các cơ quan khỏe mạnh nhằm kéo dài cuộc sống cho người khác. Sau 2 hay 3 lần hiến không tự nguyện, những đứa trẻ sẽ hoàn thanh xong sứ mệnh và chết đi. Nhưng cũng có tin đồn rằng trong một số trường hợp nếu chứng minh được bản thân đang yêu, thì chúng sẽ được phép sống.

Chính niềm tin vô căn cứ này rằng đã tạo nên mạch vận động chính cho cuốn tiểu thuyết. Ishiguro giải thích: “Chúng ta dường như không bao giờ chấp nhận số phận và luôn khao khát tìm ra lối thoát đặc biệt. Tôi nghĩ điều đó không phải vì ta cứ muốn sống mãi, mà bởi chúng ta không muốn đối mặt với nỗi đau, nỗi buồn và sự cô đơn đi kèm cái chết. Chúng ta sợ mất đi những người thân yêu. Chúng ta sợ sự chia ly.”

Tựa đề cuốn tiểu thuyết là một bài hát mà người kể chuyện, Kathy H, phát đi phát lại trong thời gian cô ở trường nội trú Hailsham của những người nhân bản. Nó vừa là một hiện hữu vật lí dưới dạng cuộn băng cassette bị mất, vừa là lá bùa hộ mệnh - một biểu tượng của thời điểm trước khi cô biết cuộc sống của mình và của những người bạn như Tommy và Ruth sẽ phát triển như thế nào. Ishiguro đã sáng tác ra bài hát, sau đó được người bạn và cộng sự của ông - ca nhạc sĩ dòng jazz Stacey Kent thu âm. 

Mãi đừng xa tôi đã trải qua một thời kỳ thai nghén dài và chỉ tồn tại như những suy nghĩ và ghi chép về một nhóm sinh viên có tuổi thọ khác biệt rõ rệt so với những người cùng trang lứa – có lẽ cũng tương tự như tác hại của một thảm họa hạt nhân gây ra. Bước đột phá đến thông qua sự kết hợp của các yếu tố bên ngoài và thời điểm: sự quan tâm của xã hội đối với những lợi ích và nguy cơ tiềm ẩn của nhân bản trong giai đoạn mà hình ảnh chú cừu Dolly liên tục xuất hiện. 

Nói về điều này, Ishiguro cho biết: “Tôi cho phép bản thân sử dụng những gì mà theo truyền thống có thể được coi là phép ẩn dụ. Đó không phải vì tôi quá dũng cảm để tạo ra lối đi mới hay gì cả. Tôi nghĩ bầu không khí xung quanh thay đổi là nguyên nhân chính cho điều này, bởi thế hệ nhà văn tiếp sau - những người trẻ hơn tôi khoảng 15 tuổi như David Mitchell hoặc Alex Garland chẳng hạn – lại thấy nó không có gì kì lạ. Họ lấy cảm hứng từ đủ mọi nơi và tôi thực sự thích tác phẩm của họ.”

Thế hệ đề cao sáng tạo

Bên cạnh sự đột phá về thể loại là tiểu thuyết khoa học viễn tưởng phản địa đàng, Ishiguro từ đó cũng phát hiện ra một thể loại mới. Theo đó, lượng độc giả của Mãi đừng xa tôi đã vượt xa các tiểu thuyết khác của ông, bao gồm cả Tàn ngày để lại, và từ đó thu hút nhiều độc giả hơn đến các buổi đọc sách. Ông cho biết: "Tôi nghĩ một trong những lý do khiến tác phẩm này nổi bật vì nó giống như một cuốn sách YA trước khi thể loại này trở thành loại sách rất được yêu thích. Nó không nhất thiết dành cho những người trẻ tuổi, nhưng nó có rất nhiều thứ mà bây giờ đã trở thành đặc trưng của dòng chảy này: những đứa trẻ ở trường, các cảm xúc phức tạp, sự đố kỵ, tranh giành, nông nổi... Tôi nghĩ đó là một phần lý do khiến Mãi đừng xa tôi tiếp tục tìm được lượng độc giả mới."

Ông nói điều này khiến cho bản thân cảm thấy thú vị, khi nó dường như tách khỏi dòng chung là các tiểu thuyết văn chương xuất hiện trước những năm 1990 để thuộc về thế hệ mới là những tên tuổi ông được đặt cùng trong danh sách Granta's Best of Young British Novelists năm 1983, gồm Martin Amis, Salman Rushdie, Julian Barnes và Pat Barker. Ở giai đoạn đó, ông chia sẻ, “Chúng tôi tuy lạ lẫm với giới xuất bản khi đó nhưng khá tự hào vì mình là những người sáng tác văn chương thực thụ và hiểu giá trị của văn chương”. Khi được hỏi vì sao Doris Lessing cũng viết một cách linh hoạt rất nhiều thể loại nhưng không bị coi nhẹ, Ishirguro nói: “Chà, tôi cho rằng bà ấy chẳng quan tâm cải tiến, đổi mới gì đâu! Bà ấy chỉ đuổi theo trí tưởng tượng của mình mà thôi. Margaret Atwood cũng vậy nhưng thuộc thời này. Ý tôi là, những người này, họ không quan tâm đến kiểu sứ mệnh xây dựng một trào lưu mới”.

Nhưng khi bối cảnh văn học bắt đầu thay đổi, Ishiguro đã ở vị trí thuận lợi, xét về mặt ảnh hưởng và tính khí, để tận dụng lợi thế từ sự “nới lỏng của các dây buộc”. Ông đã đọc và sáng tác truyện tranh dẫu trước đó còn tương đối mơ hồ về thuật ngữ "tiểu thuyết đồ họa", nhưng niềm đam mê âm nhạc và phim ảnh suốt đời đã mang đến cho ông một góc nhìn khác về ý tưởng kết hợp các phong cách viết và thể loại. Người ông hâm mộ gồm Bob Dylan, Miles Davis, Picasso cũng như Stanley Kubrick trong điện ảnh.

"Tôi chưa bao giờ là một nhà viết văn xuôi vĩ đại"

Mặc dù nhiệt tình đón nhận dòng chảy của các thể loại và phong cách mới, nhưng Ishiguro vẫn kiên quyết một cách đáng kinh ngạc về những hạn chế của mình. Khi nói về sở thích của ông đối với câu chuyện kể ngôi thứ nhất và cam kết tạo ra những giọng nói đặc biệt sẽ thiết lập nên tông điệu và nội dung cho các tiểu thuyết của mình, ông đã đưa ra một tuyên bố thẳng thừng: "Tôi chưa bao giờ là một nhà viết văn xuôi vĩ đại cả". Ông giải thích thêm “Đôi khi tôi đọc nhiều cuốn sách mà bản thân thấy kinh ngạc trước vẻ đẹp của thứ văn xuôi được in ở đó. Tôi chẳng thể nào viết ra được chúng”.

Nói về trách nhiệm của mình với tư cách một nhà văn, Ishiguro cho biết: “Tôi khá hoài nghi sức mạnh khơi gợi cảm xúc ở người đọc mà người ta hay ngợi ca tôi, hay Uỷ ban Nobel đã từng trích dẫn khi gọi tên tôi. Sách của tôi không cho độc giả biết thêm điều gì. Nếu họ muốn biết về các sự kiện, thì chẳng phải đã có các sử gia ở đó rồi sao?” Nhưng trong vài năm trở lại đây, ông ngày càng lo ngại rằng việc khơi dậy những phản ứng cảm xúc mạnh mẽ có một chiều hướng đen tối hơn nhiều, khi chúng bị lợi dụng cho những múc đích khác nhau.

Ông nói thêm: “AI sẽ trở nên rất giỏi trong việc điều khiển cảm xúc. Tôi nghĩ chúng ta đang ở bờ vực của điều đó. Hiện tại, chúng ta chỉ nghĩ đến việc AI xử lý dữ liệu hoặc làm gì đó khô khan. Nhưng rất sớm thôi, AI sẽ có thể tìm ra cách tạo ra một số loại cảm xúc nhất định ở con người - tức giận, buồn bã, cười đùa.” Cũng vì AI có khả năng cũng sẽ có tác động đáng kể đến nghệ thuật sáng tạo nên Ishiguro gần đây đã kêu gọi chính phủ Anh bảo vệ tác phẩm của các nhà văn và nghệ sĩ khỏi sự săn mồi của các tập đoàn công nghệ, mô tả kỷ nguyên hiện tại là “khoảnh khắc ngã ba đường”.

Đối mặt với câu hỏi rằng trong một xã hội hậu sự thật được hỗ trợ bởi AI và thuật toán, liệu tiểu thuyết có đủ sức gây ấn tượng về mặt cảm xúc không? Ông trả lời: “Nếu tôi triển khai công nghệ đó để phục vụ một chính trị gia hoặc một tập đoàn lớn muốn bán dược phẩm, bạn sẽ không nghĩ đó là điều gì đáng chú ý cả. Nhưng nếu dùng nó để mà kể chuyện, thì nó sẽ được đánh giá rất cao. Chính nó khiến tôi ngày càng cảm thấy không thoải mái, bởi tôi chưa được khen ngợi về phong cách đáng kinh ngạc hoặc vì tiểu thuyết của mình giúp vạch trần những bất công lớn trên thế giới. Thay vào đó tôi được khen ngợi vì làm cho mọi người khóc”. Ông cười lớn và sau đó nói: “Họ đã trao cho tôi Nobel Văn chương chỉ vì điều đó”.

Ngô Minh dịch từ The Guardian

Đọc bài viết

Chuyện người cầm bút

Băng: Hành trình lạc lối trong thế giới hậu tận thế

Published

on

By

Tiểu thuyết Băng của tác giả Anna Kavan là một câu chuyện giả tưởng độc đáo, kể về mối tình tay ba tuyệt vọng đan xen với bối cảnh hậu tận thế ảm đạm do thảm họa sinh thái và chính trị gây ra.

Băng không tuân theo lối kể chuyện truyền thống. Thay vào đó, Kavan sử dụng nhiều hình ảnh ẩn dụ và biểu tượng để dẫn dắt người đọc vào thế giới nội tâm của các nhân vật. Cuốn sách mang đến cho người đọc trải nghiệm đầy ám ảnh, khơi gợi những suy tư về bản chất con người và tương lai của thế giới. Để giúp độc giả hiểu rõ hơn về Băng, Bookish đã có cuộc phỏng vấn với Tâm Anh – dịch giả của quyển sách. 

Băng là một tác phẩm không viết theo lối tuyến tính thông thường. Điều này có khiến bạn gặp phải khó khăn nào trong quá trình dịch tác phẩm sang tiếng Việt không? Nếu có thì bạn đã vượt qua được bằng cách nào?

Khó khăn lớn nhất là ban đầu chính mình cũng thấy tương đối hoang mang, không nắm bắt được câu chuyện. Đến khoảng một phần ba sách rồi nhưng mình không thực sự hiểu tác giả muốn nói về điều gì. Thật tình cờ, khoảng thời gian ấy mình tham dự một buổi giao lưu trực tuyến với dịch giả Trần Nguyên của tác phẩm Bà Dalloway. Trong phần thảo luận, dịch giả An Lý đặt một câu hỏi liên quan đến bút pháp unreliable narrator, tạm dịch là người kể chuyện không đáng tin cậy. Lần đầu tiên mình nghe thấy khái niệm này, nhưng không cần viện đến định nghĩa hay tra cứu thêm, ngay khoảnh khắc đó trong đầu mình như reo vang “Eureka!” Đây chính là cách mình tiếp cận phần còn lại của tác phẩm. Mình không còn quá áp lực chú tâm vào việc lần theo một cốt truyện mạch lạc, mà tự đặt mình vào vị trí người lắng nghe một câu chuyện mơ hồ, đứt quãng, không nhân quả, không đầu cuối của nhân vật tường thuật dường như đã đạt đến đỉnh cao của thuật thao túng tâm lý ở chỗ anh ta đánh lừa được cả chính bản thân. Từ đây, mình đọc hiểu tác phẩm dễ dàng hơn và cảm giác thoải mái hơn với việc chuyển ngữ sang tiếng Việt. Dĩ nhiên đây chỉ là cách tiếp cận tác phẩm của riêng mình, và mình chắc chắn rằng còn rất nhiều cách phân tích Băng khác không chỉ của các nhà phê bình, nghiên cứu mà của từng độc giả. Nhưng điều mình đúc kết được là người dịch cần hiểu và có cảm giác thân thuộc với tác phẩm. 

Trong bức tranh hậu tận thế mà tác giả đã khắc họa, điều gì khiến bạn cảm thấy ấn tượng nhất? Đồng thời, có điều gì khiến bạn cảm thấy gần gũi với bối cảnh hiện đại ngày nay và lo sợ rằng viễn cảnh trong Băng cũng sẽ sớm xảy đến với nhân loại không?

Mình rất thích những đoạn mô tả “băng” trong tác phẩm, đây dường như là một nhân vật còn sinh động hơn “cô gái”. Tuy nhiên hiện tượng băng tràn đi khắp nơi có lẽ trái ngược với biến đổi khí hậu ngày nay – ấm lên toàn cầu dẫn đến băng tan. Dẫu vậy, mình nghĩ chi tiết này trong sách và tình trạng biến đổi khí hậu thực tế chia sẻ nhiều điểm chung: tác động quy mô toàn cầu và sức ảnh hưởng đến mọi người, không ai tránh được, song chịu thiệt thòi nhất sẽ là những nhóm người yếu thế. Mình nghĩ tác giả cố tình chọn chi tiết ngược với thực tế để câu chuyện không bị trói buộc trong lớp nghĩa duy nhất về biến đổi khí hậu mà đa tầng nghĩa, giàu tính khái quát hơn.

Có lẽ viễn cảnh trong Băng sẽ không xảy ra, ít nhất là trong tương lai gần. Nhưng mình lo lắng rằng chúng ta sẽ không hành động kịp thời để ngăn chặn các thảm họa khí hậu mà khoa học đã cảnh báo nhiều thập kỷ qua.

Bạn tâm đắc nhất điều gì về văn phong của Anna Kavan, cũng như cách tác giả xây dựng câu chuyện?

Mình có cảm giác gắn bó và kết nối kỳ lạ với “cô gái” – nhân vật nữ được kể từ góc nhìn của người nam. Mình nghĩ ngôi kể và góc nhìn này đã khắc họa rất tốt cái theo mình cảm nhận là tính nam độc hại. Không khí vô định mất phương hướng ban đầu khiến mình chật vật về sau khi nghĩ lại, chính là điểm khiến cho tác phẩm hấp dẫn đối với mình – chỉ trong những lần đọc đi đọc lại và suy ngẫm về sau, mình mới càng hiểu hơn những điều mà trước đó chưa mảy may thoáng qua tâm trí mình.

Dịch giả Tâm Anh

Việc câu chuyện này không có một nhân vật nào được đặt tên mang lại cho bạn cảm giác gì khi dịch?

Cũng như lối kể không tuyến tính, đó là cảm giác mơ hồ mất định hướng. Và mình nghĩ đây là chủ đích của tác giả. Một người bạn của mình gần đây đọc sách cũng nói đến điểm này, và rằng bạn ấy cảm nhận như thể có hai nhân vật hóa ra chính là một (các bạn đọc sẽ rõ mình sợ tiết lộ mất).

Bạn có gặp phải những từ hoặc cụm từ nào trong bản gốc khiến bạn cân nhắc rất kỹ lưỡng khi dịch không? Ví dụ, có cụm từ hay câu văn nào có thể hiểu theo nhiều nghĩa hay không?

Có một điểm là xuyên suốt cuốn sách tác giả dùng rất nhiều tính từ “white” – trắng, tuy nhiên nếu chỉ dịch đơn thuần là “trắng” trong tiếng Việt thì đôi khi vừa không nhịp nhàng, thuận tai, lại vừa như thiếu đi nét nghĩa nào đó. Do đó trong một số trường hợp mình có cân nhắc và mượn đến một số sắc thái trắng trong tiếng Việt mà mình nghĩ là phù hợp để dịch tính từ “white”. Còn về cụm từ làm khó mình thì cũng có kha khá, đa số mình đều tham khảo nhiều từ điển Anh-Anh lẫn Anh-Việt để tìm nét nghĩa tương đương nhất. Rất nhiều chỗ tra theo từng từ đơn lẻ sẽ bị sai nghĩa, vì phải tra cứu đúng cả cụm từ (ngữ) mới ra nghĩa chính xác.

Một chia sẻ thực lòng là dịch cuốn này mình còn rất non tay nên bản dịch sau cuối trên tay độc giả hiện nay cũng có sự trợ giúp biên tập, hiệu đính của một dịch giả uy tín. Bản thân mình trong quá trình dịch đã tự học được rất nhiều và khi đối chiếu với bản thảo dịch đã biên tập lại càng học thêm được nhiều điều hơn. Mình hy vọng nhờ được biên tập kỹ lưỡng như vậy nên cuốn sách xuất bản là một bản dịch trọn vẹn, hoàn thiện, cho độc giả một trải nghiệm đọc xứng đáng.

Bạn có lời nhắn nhủ nào cho những ai muốn đọc/ sắp sửa đọc tác phẩm này không? Chẳng hạn như, trước khi đọc cần phải chuẩn bị một tâm thế ra sao để việc thưởng thức tác phẩm được diễn ra trọn vẹn nhất?

Mình nghĩ với hầu hết các tác phẩm chứ không riêng gì Băng, ta có thể cứ thế bắt đầu đọc và thả mình theo câu chuyện, nếu cần tra cứu thông tin bổ trợ thì tìm kiếm thêm sau. Tuy nhiên nếu cảm giác đọc mà hoang mang không hiểu, không nắm bắt được, mình thường sẽ tìm đến các bài viết, thường là các bình luận trên The New Yorker, The New York Times hoặc một trang gần gũi hơn, tổng hợp nhiều ý kiến như Goodreads, đọc qua một số ý chính về cách tiếp cận tác phẩm, sau đó thử áp dụng vào cuốn sách mình đang đọc. Với riêng Băng, mình nghĩ các bạn đừng quá chú trọng đến cốt truyện hay một thông điệp nào. Mình cảm giác chỉ đến khi đọc xong và ngẫm lại, đọc đi đọc lại nhiều lần nữa, trong mình mới ngờ ngợ được những gì tác giả muốn nói (với một độc giả là mình, còn với người khác có lẽ bà lại nói điều khác).

Cảm ơn Tâm Anh vì đã mang đến cho Bookish một buổi trò chuyện ý nghĩa. Chúc bạn luôn thành công và gặt hái nhiều thành tựu trong tương lai.

Đọc bài viết

Cafe sáng