Trà chiều

Lợi ích của những mối hiểm nguy trong truyện cổ tích

Vì đôi khi, những con sói vẫn không mời mà tới.

Published

on

THE USEFUL DANGERS OF FAIRY TALES
Amber Sparks

Một ngày nào đó, con gái tôi sẽ hỏi tôi rằng tại sao lại có quá ít bà mẹ trong truyện cổ tích như vậy.

Hay nói cách khác, tại sao lại có quá ít bà mẹ còn sống. Trong truyện cổ tích, những bà mẹ không ở đâu cả hoặc là ở khắp mọi nơi: đã qua đời hoặc là linh hồn, hiện diện trong những giọng nói nội tâm hoặc như những bà tiên đỡ đầu, hóa thân thành những quái thú hoang dã hoặc thông thái. Phụ nữ tự kể rất nhiều câu chuyện cổ tích để chia sẻ với con gái họ. Nhưng tại sao lại viết rất nhiều câu chuyện mà trong đó, bạn chỉ được đóng vai trò là một con ma?

Đó là một câu hỏi phức tạp xứng đáng với một câu trả lời phức tạp, nhưng thực chất là: Tôi ngờ rằng những người mẹ đang chuẩn bị cho con gái mình một cuộc sống không có họ.

Rất, rất lâu rồi, khi mà những câu chuyện cổ tích đầu tiên vừa mới được sáng tác, những người mẹ đã luôn ở bên bờ vực biến mất. Trở thành một người phụ nữ trưởng thành là sống một cuộc đời bấp bênh – trong trường hợp khả quan nhất. Ngay từ sớm bạn có thể chắc chắn về bạo lực, bị hãm hiếp hoặc đánh đập, thậm chí là bị giết. Ngay từ sớm bạn có thể chắc chắn về bệnh tật hoặc chết khi đang chuyển dạ. Ngay từ sớm bạn có thể biến mất, được thay thế bởi một phụ nữ trẻ trung và mắn đẻ khác, có khả năng nuôi nấng đứa con của bạn. (Câu chuyện về những người mẹ kế là cả một chủ đề khác.) Thời bấy giờ, bạn phải tạo ra một cái gì đó mà bạn có thể để lại, để thắp sáng con đường, để tiếp tục rải những mẩu vụn bánh mì, để dọn sạch những gai góc từ bụi cây. Một cái cây, một con ma, một con gấu hay là một bà tiên tốt bụng – dù là gì đi nữa, cũng là một thứ gì đó kéo dài sự tồn tại của bạn.

Một người mẹ phải truyền lại một món quà, một câu chuyện. Và cô con gái phải sẵn sàng. Cho sự ra đi của mẹ cô ấy – và cũng cho sự ra đi của chính bản thân cô ấy.

*

Con gái tôi mới chỉ hai tuổi, nhưng tôi đã lo lắng về tình trạng được trao quyền của bé. Tôi mua những cuốn sách về những người phụ nữ nổi tiếng, những nhà khoa học và những họa sĩ, những chính trị gia. Một bìa sách đã ghi rằng: “Đây là những câu chuyện cổ tích, được thêu dệt lại và kể lại. Đánh thức những cô gái trẻ và phụ nữ mọi lứa tuổi”. Tôi không thể chờ đến lúc cô bé gặp gỡ công chúa Leia và đặc biệt (cuối cùng!) là Rey. Chúng tôi còn xem những chương trình nơi những cô gái mạnh mẽ tỏa sáng.

Và bây giờ, cô bé sẽ đọc những câu chuyện cổ tích vui vẻ, không có mối đe dọa nào. Nhưng khi cô bé lớn thêm một chút, chúng tôi sẽ đi sâu vào những điều thực tế, không thêu dệt. Khi mà cô bé sẵn sàng, tôi muốn cô bé đọc Cô bé lọ lem (Cinderella) với những cô chị kế tự cắt xẻo thân thể mình, Người đẹp ngủ trong rừng (Sleeping Beauty) với kẻ hiếp dâm và những đứa trẻ, Tấm da lừa (Donkey Skin) với người cha loạn luân tâm tưởng. Tôi muốn cô bé đọc Cô bé quàng khăn đỏ (Little Red Riding Hood) với con sói sát nhân nấp sau cánh cửa.

Không phải là tôi muốn con gái mình bị chấn thương tâm lý. (Cô bé cũng sẽ không bị, như bất kì ai từng đọc Bruno Bettelheim đều biết; trong The Uses of Enchantment (tạm dịch Tác dụng của Phù phép), ông viết: “Trẻ con đều hiểu theo trực giác rằng mặc dù những câu chuyện này không có thực, nhưng chúng cũng không phải là không đúng”.) Nhưng tôi muốn chúng ta ngừng giả vờ rằng nếu chúng ta tuyên bố một điều là như vậy, thì nó phải là như vậy. Chúng ta có thể viết vô số những cuốn sách chúng ta muốn về các công chúa anh hùng chinh phục thế giới – và tôi luôn chào đón chúng – nhưng điều đó không ngăn ngừa việc phụ nữ bị bám đuôi, bị quấy rối, bị bịt miệng, bị hãm hiếp, bị cưỡng ép kết hôn, bị nhắm đến, bị ngăn cản đấu tranh cho quyền sinh nở. Việc giúp cho con gái chúng ta hiểu rằng chúng có sức mạnh nội tại để trở nên thông minh, trở nên cứng rắn, để tiếp nhận thế giới theo cách riêng của chúng là một chuyện. Nhưng việc tẩy trắng những khó khăn rất thực tế mà chúng (và mẹ của chúng) gần như chắc chắn phải đối mặt, bất kể chúng được tiếp sức mạnh mẽ đến thế nào lại là một chuyện hoàn toàn khác. Chúng ta được sinh ra trong một thế giới nhất định, và cách chúng ta tồn tại trong thế giới một phần nhờ can đảm và một phần, thẳng thắn mà nói, là nhờ thận trọng và nghe theo các cảnh báo.

Vâng, con gái tôi sẽ xem Wonder WomanTangled. Nhưng cuối cùng, chúng tôi cũng sẽ tìm hiểu về Boko Haram, về những gia đình đa thê người Mormon, về các cô dâu của ISIS, rằng có một điều khó tin rằng cứ một trong ba phụ nữ trên thế giới sẽ trải qua bạo lực giới tính trong suốt cuộc đời của họ. Cô bé sẽ hiểu rằng thế giới này vẫn chưa dành cho phụ nữ. Cô bé sẽ học được rằng mặc dù được sinh ra trong thời đại này, trên mảnh đất này, cô vẫn không phải là một người đàn ông. Cô vẫn phải – kể cả thông qua thứ nữ quyền quả quyết, hân hoan của mình – học được một kĩ năng sắc bén nhất định. Cô bé có thể nhảy nhót theo cách của mình cả ngày, nhưng cô bé phải đi nhanh, chìa khóa sẵn sàng trên tay, khi trời đã mờ tối.

*

Tôi đã được hỏi trong các cuộc phỏng vấn, trong các lớp học và bởi các khán giả, liệu tôi có nghĩ rằng những câu chuyện cổ tích mang tính nữ quyền hay không. Tôi nghĩ là có, những không phải đúng cái định nghĩa hiện đại của chúng ta về nữ quyền. Những câu chuyện cổ tích truyền thống đã được tạo ra từ lâu trước khi có bất kì khái niệm nào như vậy tồn tại, và tôi sẽ nói rằng chúng hỗ trợ phụ nữ, thay vì nâng đỡ họ. Chúng cảnh báo, thay vì ca ngợi. Chúng có ích, và đó là một loại nữ quyền lâu đời hơn nhiều.

Tuy vậy, nhiều nhà văn hiện đại đã lấy những truyện cổ tích truyền thống và tạo ra một phiên bản nữ quyền rõ ràng hơn, một phần bằng cách đơn giản là đảo ngược các kì vọng. Angela Carter và Kelly Link là những ví dụ tôi nhớ, cũng như Helen Oyeyemi, Molly Gaudry, Kate Bernehimer và Matt Bell. Những nhà văn này không tạo ra những câu chuyện cổ tích nữ quyền rõ ràng theo cách như, ví dụ, của bộ phim Frozen. Thay vào đó, họ nhìn kĩ vào bản chất nan giải của những câu chuyện đặt trước mắt họ, và cho chúng ta những góc nhìn mới, cách thức mới để xem. Thường thì phiên bản kể lại của họ còn đen tối hơn cả bản gốc, một phần bởi vì họ mời gọi một ánh nhìn nữ quyền hiện đại, đồng thời vén bức màn tiết lộ sự thiếu thốn kinh khủng các lựa chọn mà những nhân vật chính của chúng ta phải đối mặt. Không hề có những cái đòn bẩy hay nút nhấn nào; chỉ có những độc giả hiện đại, nhìn thấy rõ ràng (và không thoải mái) sự tương đồng giữa cuộc sống những nhân vật chính và phụ nữ trong thời đại của chúng ta.

“Chúng cảnh báo, thay vì ca ngợi. Chúng có ích, và đó là một loại nữ quyền lâu đời hơn nhiều”

Gần đây, Hilary Mantel đã chỉ trích các nhà văn đã trao quyền sai cách cho những người phụ nữ của lịch sử, nói rằng, “Đây là một khó khăn dai dẳng cho các nhà văn nữ, những người muốn viết về phụ nữ trong quá khứ, nhưng không thế cưỡng lại lại việc ‘trao quyền’ họ. Điều đó là sai lầm.”

Tôi nghĩ rằng tôi đồng ý với Mantel ở một mức độ nào đó. Bạn không thể trao quyền cho các nhân vật khi mà sự thiếu quyền của họ là điều dẫn dắt câu chuyện ngay từ đầu. Nhưng luôn luôn có một điều gì đó mà nhà văn có thể đưa cho nữ nhân vật bị vây khốn trong truyện cổ tích của họ – kể cả khi đó chỉ là một con dao lớn sắc bén. Hay là những kĩ năng để dụ con sói lên giường.

*

Cha sinh mẹ đẻ của một số trong những câu chuyện cổ tích này đã thêu dệt từ rất, rất lâu – trong một số trường hợp, đến hàng ngàn năm. Cuộc sống thật khó khăn, ngắn ngủi, tàn bạo, đặc biệt là đối với phụ nữ. Và ngay cả khoảnh khắc này trong lịch sử, phụ nữ và các cô gái trẻ vẫn còn phải làm bạn với bóng tối, nơi mà những câu chuyện cổ tích thể hiện tốt nhất.

Những cảnh báo vẫn vang lên đúng đắn.

Trong Người đẹp và quái vật (Beauty and the Beast), con gái của thương gia cuối cùng cũng phải lòng chính kẻ bắt cóc nàng, hoặc ít nhất là nàng giả vờ. Trong Chú lính chì dũng cảm (The Steadfast Tin Solider), cô vũ công ba lê – vì phớt lờ người lính nhỏ yêu cô – nên đã bị trừng phạt bằng việc bị đốt cháy trong bếp lò cùng với anh ta. Trong Những chú thiên nga hoang dã (The Wild Swans), Những viên kim cương và những chú cóc (Diamonds and Toads), Nàng tiên cá (The Little Mermaid), và một số lượng lớn những câu chuyện cổ tích khác, nhân vật nữ chính bị mất đi khả năng nói, và do đó cô ấy mất đi khả năng kiểm soát số phận của chính mình.

Và chẳng phải là chúng ta vẫn luôn có những phụ nữ mắc kẹt trong những cuộc hôn nhân và gia đình lạm dụng, phụ nữ bị trừng phạt (đôi khi là bị giết) bởi vì họ không thể đáp trả tình yêu của một người đàn ông, phụ nữ đã ép phải im lặng theo vô số cách? Một báo cáo mới của CDC tiết lộ rằng, phần lớn các vụ giết người với nạn nhân là phụ nữ Mỹ liên quan đến bạo lực gia đình. Làm sao chúng ta có thể không nhìn thấy lời cảnh báo trong những câu chuyện cổ tích, đối với con gái chúng ta và ngay cả chính chúng ta, vẫn còn ở trong mối đe dọa bây giờ và cả ngày mai?

*

Một điều cứ xuất hiện liên tục trong các cuộc trò chuyện và đánh giá trực tuyến: một số độc giả trẻ nhất định cảm thấy rằng câu chuyện cổ tích trong bộ sưu tập gần đây nhất của tôi, một phiên bản của Những chú thiên nga hoang dã, làm họ nôn nao khó chịu. Có một cảnh cưỡng hiếp – mang tính ám chỉ nhiều hơn là mô tả trực diện, nhưng họ vẫn cảm thấy như bị đánh úp. Và tôi hiểu cùng đồng cảm với sự sầu muộn đa cảm của họ. Là một người mới làm mẹ, tôi cảm thấy choáng ngợp với những nhu cầu gần như là bản năng cần thiết để bảo vệ tất cả những người phụ nữ trẻ tôi biết.

Nhưng đồng thời, tôi nghĩ rằng những cảm xúc đau khổ có thể có ích. Tôi nghĩ nó rất quan trọng. Vì hiếp dâm, lạm dụng, quấy rối – những điều đó CÓ đánh úp phụ nữ. Chúng ta không thể được trao quyền nếu chúng ta không sẵn sàng, nếu chúng ta không chuẩn bị, nếu chúng ta không biết tại sao những người mẹ và các cô con gái biến mất. Đôi khi, những con sói không mời mà đến.

“Nhưng luôn luôn có một điều gì đó mà nhà văn có thể đưa cho nữ nhân vật bị vây khốn trong truyện cổ tích của họ – kể cả khi đó chỉ là một con dao lớn sắc bén.”

Tôi chưa bao giờ tin rằng những người trẻ bây giờ bị cưng chiều hay là những kẻ hèn nhát theo một cách nào đó. Điều này hoàn toàn là vớ vẩn, và, thẳng thắn mà nói, cái sự thật rằng lời buộc tội này nhắm đến một thế hệ trưởng thành trong cái bóng của biến đổi khí hậu và vụ 11/9 cùng khoản nợ vay vốn sinh viên khổng lồ thật tởm lợm. Nhưng một cách tôi muốn bảo vệ họ, và cũng là để bảo vệ con gái của tôi và thế hệ của nó, là vẽ nên khuôn mặt của những cái ác để họ có thể nhận ra nó, ngay lúc này và không hề cách đây lâu.

Và tôi cho rằng đó là những điều mà các bà mẹ ấy đang làm – những người viết nên những câu chuyện này. Tôi không cho rằng họ muốn dọa dẫm con gái hay cháu gái của họ giống như tôi không muốn dọa con gái tôi. Nhưng họ biết những điều mà các cô gái cần biết về thế giới rộng lớn và độc ác. Kể cả khi họ cần phải phát minh ra một cái cây hay một con cáo hay một nàng tiên để kể về nó.

*

Một ngày nào đó, con gái của tôi sẽ hỏi tôi rằng tại sao lại không có những người mẹ trong những câu chuyện cổ tích, và tôi sẽ nói với cô bé rằng thế giới là một nơi nguy hiểm cho phụ nữ thời đó.

Thời đó, tôi sẽ nói vậy, và tôi sẽ truyền tải thông điệp đó với nhiều ý nghĩa nhất có thể. Tôi sẽ không thêm vào “và bây giờ”. Tôi sẽ để cô bé tự đi đến kết luận đó giống như tôi đã từng làm, giống như những người đọc truyện cổ tích trước tôi đã làm, cả quãng đường đi ngược tìm về khởi nguyên của chính những câu chuyện ấy. Cô bé sẽ không sợ hãi, tôi hi vọng là như vậy – và cô bé sẽ được trao quyền, tôi hi vọng vậy – nhưng cũng sẵn sàng nghiêm túc để đi vào thế giới và chiến đấu với tất cả những gì cô bé nhìn thấy. Vua và hoàng hậu, phù thủy và những tấm gương ma thuật, mẹ kế và những người cha nhu nhược, kẻ cải trang và thợ săn, vâng, – cả những con sói xinh đẹp và nguy hiểm.

Hết.

Natsukashii Ame dịch.

Bản gốc được thực hiện bởi Amber Sparks, đăng tại Literary Hub.


Những bài viết có cùng chủ đề cổ tích



1 Comment

1 Bình luận

  1. Pingback: Truyện cổ tích: Minh chứng cho sự khác biệt trong cách các nền văn hóa nhìn nhận thế giới – Bookish

Viết bình luận

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Trà chiều

Văn hóa đọc tại Việt Nam: Hành trình tỉnh thức trong thời đại mất tập trung

Khi cả thế giới đang quay cuồng trong cơn lốc của tốc độ, của công nghệ số và mạng xã hội, văn hóa đọc – vốn là một hoạt động tĩnh tại, cô độc và đòi hỏi sự kiên nhẫn – bỗng trở thành hiện tượng lạ giữa đời sống hiện đại.

Published

on

Một cú chạm màn hình có thể đưa bạn tới bất kỳ đâu: từ buổi hòa nhạc ở Vienna đến một bữa ăn đường phố ở Bangkok, từ những khoảnh khắc riêng tư của người xa lạ đến bản tin thời sự lúc rạng đông. Nhưng càng dễ dàng kết nối, chúng ta lại càng khó khăn trong việc lắng nghe chính mình. 

Và trong cuộc hành trình ấy, đọc sách - hành động tưởng như đã cũ kỹ, đang âm thầm trở lại như một nơi trú ẩn cuối cùng của tâm hồn hiện đại.

Văn hóa đọc không chỉ là việc “đọc sách”

Văn hóa đọc không nên được định nghĩa đơn giản chỉ là hành vi tiếp nhận văn bản in ấn, cần phải nhìn nó như là một cấu trúc hệ giá trị, nơi người đọc không chỉ tiêu thụ thông tin, mà còn tương tác với tri thức, phản tư, và từ đó tạo ra tầng sâu văn hóa cá nhân. Nên hiểu đọc là một hành vi văn hóa, không chỉ là kỹ năng.

Thế nhưng, tại Việt Nam, hành vi đọc nhiều khi bị giản lược thành “hoạt động học thuộc”. Cái gốc của việc đọc để hiểu mình và hiểu thế giới vẫn còn mờ nhạt trong đời sống học đường lẫn đời sống đô thị.

Chúng ta từng được dạy rằng đọc là để biết nhiều hơn. Nhưng biết không đồng nghĩa với hiểu. “Biết” là quá trình tiếp nhận và lưu trữ dữ liệu dưới dạng thông tin. “Hiểu” vượt lên trên điều đó - nó đòi hỏi sự tham gia của trải nghiệm cá nhân, khả năng phân tích, đồng cảm và cả những va chạm nội tâm. Một tác phẩm có giá trị không chỉ cung cấp tri thức ngoại tại, mà còn tạo điều kiện cho chủ thể tiếp nhận được soi chiếu, phản tỉnh từ đó nhận diện những lớp ẩn sâu của bản thể qua hình ảnh của người khác trong trang sách. 

Khi một đứa trẻ đọc Những tấm lòng cao cả, em sẽ không chỉ học đạo đức, mà bắt đầu cảm nhận được trái tim nhân loại. Khi một thiếu niên lần đầu đọc Người xa lạ của Camus, cậu ấy có thể không lý giải nổi thế giới, nhưng sẽ bắt đầu đặt câu hỏi về nó và về chính mình.

Vấn đề không nằm ở việc thiếu sách, mà thiếu “thái độ văn hóa” với sách

Mặc dù Việt Nam có hơn 30.000 đầu sách xuất bản mỗi năm (theo Cục Xuất bản), thế nhưng lượng sách bán ra tập trung chủ yếu ở thể loại giải trí, ngôn tình, self-help, còn các dòng sách triết học, văn hóa, nhân văn… chiếm tỷ lệ nhỏ hơn. Ta không thiếu sách, ta thiếu một nền tảng thẩm mỹ và nhân văn để lựa chọn sách một cách có chủ đích.

Nguyên nhân không chỉ nằm ở thời đại số làm thay đổi thói quen tiếp nhận thông tin, mà còn nằm ở cách giáo dục về đọc sách. Tại nhiều trường học, việc đọc vẫn gắn liền với hình thức kiểm tra, chấm điểm, làm bài văn nghị luận sách giáo khoa - điều khiến đọc sách trở thành một “nghĩa vụ” hơn là một hành trình khám phá. Gia đình, các bậc phụ huynh còn chưa thực sự nghiên cứu và đặt mối quan tâm lớn lao cho việc giáo dục con trẻ dẫn đến việc các em phụ thuộc quá nhiều vào các thiết bị công nghệ. 

Nhưng tín hiệu đáng mừng là trong những năm gần đây, chúng ta chứng kiến sự nở rộ của các phong trào đọc sách tự phát, không phải từ chỉ đạo hành chính, mà từ những con người đang đi tìm lại bản thân giữa cơn hỗn loạn của thông tin.

Đáng chú ý, sự phát triển của nền tảng số cũng không còn là lực cản, mà đang dần trở thành đòn bẩy cho việc tiếp cận sách: audio book, book podcast, nền tảng chia sẻ tóm tắt sách hay các cộng đồng đọc sách online đang lan tỏa mạnh mẽ. Sách không còn là một vật thể bất động mà trở thành dòng chảy đồng hành với sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ, âm thanh và cảm xúc.

Tất cả đang làm sống lại một giá trị xưa cũ: sự tĩnh lặng nội tâm. Đọc sách giờ đây không chỉ là tiếp nhận thông tin, mà là một hành động phản kháng với sự phân tán, ồn ào, và tiêu dùng giải trí mang tính chất "mì ăn liền".

Văn hóa đọc trong thời đại “siêu dữ liệu”

Thách thức lớn nhất với văn hóa đọc trong thời đại kỹ thuật số không phải là sự biến mất của sách giấy, mà là sự thoái hóa khả năng tập trung, năng lực phản tư và thái độ nghiêm túc của con người với tri thức. Chúng ta sống trong thời đại mà nội dung có thể bị tiêu thụ như thức ăn nhanh, nơi mọi người “đọc để phản ứng”, thay vì “đọc để cảm nghiệm”. Bởi vậy, chọn đọc - nhất là đọc sâu, đọc chậm giờ đây không chỉ là một lựa chọn mang tính trí tuệ, mà còn là một cách gìn giữ bản thân trước sự xao nhãng của thế giới hiện đại.

Đọc là kháng cự lại tốc độ. Là từ chối cái dễ. Là chọn cái sâu - dù biết nó chậm.

Văn hóa đọc giờ đây không chỉ là sách, mà còn là cách ta sống. Không chỉ là hành động cá nhân. Nó phản ánh cả một văn hóa. Một đất nước biết trân trọng sách là một đất nước không dễ bị lãng quên ký ức. Một thế hệ đọc sách là một thế hệ có nội lực.

Ở Việt Nam, từng có một thế kỷ mà sách được đọc bằng ánh đèn dầu, được chép tay, được truyền tay như những báu vật. Sách đi qua chiến tranh, qua đói nghèo, qua đạn bom, nhưng vẫn sống. Vấn đề của hôm nay không phải là thiếu sách, mà là quá nhiều thứ giành giật tâm trí ta khỏi sách.

Vấn đề sâu xa hơn: ta không còn coi đọc là một phần của việc sống đẹp. Thế giới đang dần lãng quên sự im lặng, sự chậm rãi, sự suy tư. Trong truyền thống tư tưởng phương Đông, đọc không phải là phương tiện để đạt được cái bên ngoài, mà là trở về với cái bên trong. Từ thời Lão - Trang, việc học, việc đọc vốn gắn liền với sự tĩnh tại của tâm. Đọc là tu thân. Đọc là dưỡng khí. Đọc là hành động đi ngược lại với sự xao động của đời sống, để khơi mở “minh tâm kiến tánh”, thấy lại chân diện mục của chính mình. 

Ngày xưa, các nho sĩ khi đọc sách thường đặt một bát nước trong veo bên cạnh, để “nếu tâm xao động thì nước đục” như một cách tự phản tỉnh. Người đọc không chỉ là kẻ truy cầu tri thức, mà còn là người gìn giữ đạo lý, tiết tháo và sự lặng thầm bền bỉ của văn hóa.

Trong thời đại siêu kết nối hiện nay, nghịch lý lớn nhất là con người càng lúc càng rỗng hơn giữa vô số dữ liệu. Chúng ta “biết” rất nhiều thứ nhưng lại hiểu rất ít điều, và càng ít sống sâu. Văn hóa đọc nếu được xem là một hệ sinh thái văn hóa bền vững - chính là cơ chế tự phòng vệ của trí tuệ trước sự tha hóa của thị hiếu và tốc độ.

Bởi vì đọc không chỉ là để “biết”, mà để nghi ngờ cái mình biết. Không chỉ để “giỏi lên”, mà để hiểu mình và hiểu người hơn. Và không chỉ để có tri thức, mà để trở nên người hơn trong thế giới ngày càng thiếu vắng chất người. 

Đọc - tự bản thân nó là một hành động kháng cự lại sự lãng quên, sự cạn mỏng và cả sự dễ dãi. Nó khơi mở lại điều tưởng như đã mất: một chiều sâu văn hóa không thể số hóa, không thể sao chép, thứ văn hóa được chưng cất từ mỗi lần lật trang, từ mỗi khoảnh khắc im lặng tự đối diện chính mình. Để được sống với một trái tim có lớp lang. 

Và nếu phải chọn một hành động lặng lẽ nào đó để định nghĩa tinh thần của một dân tộc đang muốn trở mình từ bên trong, thì đó hẳn phải là: đọc sách.

Ngọc Trâm

Đọc bài viết

Trà chiều

Vẻ đẹp từ những cuộc đời bình thường

Không cần phải nổi bật, bạn vẫn có thể sống một đời ý nghĩa.

Published

on

Làm người bình thường giờ đây bị ngầm hiểu là một thất bại trong một thế giới say mê những con người xuất chúng. Từ những giải vàng trong các trường tiểu học đến danh hiệu “nhân viên xuất sắc của tháng”; từ những tấm hình, thước phim được chọn lựa kĩ càng để đăng trên Instagram đến cuộc đua trở thành “phiên bản rực rỡ nhất của chính mình”, văn hóa của chúng ta không ngừng nâng cao chuẩn mực cho những tính từ “thành công”, “xứng đáng” hoặc thậm chí là “đủ”. Nhưng liên tục chạy đua để trở thành người xuất chúng liệu có khiến chúng ta hạnh phúc hơn hay chỉ đang gieo thêm lo âu, mặc cảm và đứt gãy trong kết nối giữa người với người?

Ẩn giấu trong những cuộc đời không mấy nổi bật vẫn tồn tại sự bình yên sâu lắng, đích đến đáng quý, thậm chí là vẻ đẹp đáng tôn vinh. Có lẽ đã đến lúc ta nên giành lại chân lý ấy - rằng không cần rực rỡ để sống một đời đáng sống.

Những chuẩn mực ngày càng leo cao

Ngay cả trẻ con giờ đây cũng không thoát khỏi chuỗi dài những kì vọng từ gia đình và xã hội. Trước kia, thời chúng ta đi học, “trung bình” được coi là nền tảng để phấn đấu, không có gì đáng xấu hổ. Nhưng nhìn xem, lũ trẻ bây giờ đang bị áp lực phải trở thành những người có thành tựu từ khi còn chưa học được cách chơi đùa vô tư. Giành được điểm A vẫn bị coi là chưa đủ tốt nếu chúng không mang thêm giải thưởng, tham gia hoạt động ngoại khóa và trong vai những người dẫn dắt, lãnh đạo đội nhóm. Những rào chắn vô hình không ngừng cao lên, vì thế chẳng ngạc nhiên khi những sinh viên mới bước vào ngưỡng cửa đại học hay thị trường lao động đã kiệt sức thay vì hạnh phúc. 

Mạng xã hội chỉ đổ thêm dầu vào lửa, đốt cháy cuộc đua kì vọng ấy hơn. Không dừng lại ở việc lướt xem những khoảnh khắc rực rỡ của người khác, chúng ta bắt đầu so sánh với cuộc đời chưa được đánh bóng của bản thân. Đọc được câu chuyện về những bạn trẻ 22 tuổi khởi nghiệp, đi du lịch vòng quanh thế giới, tự sắm nhà riêng - ta cảm thấy mình tụt lại vì mỗi ngày chỉ dậy đi làm và thanh toán hóa đơn. Những điều ấy trước kia từng được coi là phi thường, nay bỗng hóa tiêu chuẩn tối thiểu.

Ngay cả trong đời sống riêng, áp lực vẫn len lỏi. Ta phải là những người yêu lý tưởng, cha mẹ dịu dàng, giỏi chăm sóc bản thân và công dân đầy chánh niệm - tốt nhất là xong hết trước 9 giờ sáng. Người ta truyền nhau một quan niệm hiện đại, rằng: bạn đang lãng phí tiềm năng nếu không tối ưu từng giây phút của cuộc đời mình.

Nhưng nếu tiềm năng không phải là một chiếc thang để leo, mà là một không gian để ta an trú thì sao?

Phẩm giá ẩn sau lựa chọn một đời an yên

Hãy đổi cách ta kể câu chuyện. Sẽ ra sao nếu một cuộc sống “tầm trung” lại chính là một công việc đủ nuôi sống bản thân, những mối quan hệ đầy yêu thương, và một mái nhà rộn tiếng cười xen lẫn tiếng bát đũa? Không phải thứ để ta trốn chạy khi nhắc đến, mà là điều đáng để gìn giữ và trân trọng đúng không?

Thật tuyệt khi bạn xuất hiện trên mạng xã hội với những khoảnh khắc như vậy, dù cho chẳng có lời tán dương nào. Chúng ta vẫn luôn cần một người bạn chân thành, một người lạ biết cảm thông, và một đồng nghiệp đáng tin cậy. Những vai trò ấy hiếm khi xuất hiện trên mạng xã hội, nhưng chúng là sợi chỉ âm thầm dệt nên kết cấu bền chặt của xã hội -  điều mà danh vọng và tiền bạc đôi khi không thể làm được.

Hãy nghĩ về những giáo viên, lao công, y tá, tài xế, đầu bếp, điều dưỡng - những con người mà công việc thầm lặng của họ vẫn đang giữ cho thế giới vận hành. Họ có thể không bao giờ được gọi tên rộng rãi, nhưng công sức của họ chạm đến cuộc sống của biết bao người. Những tên gọi nghề nghiệp nghe có vẻ “bình thường”, nhưng những gì họ làm được thì không hề nhỏ bé.

Bình thường không có nghĩa là tầm thường. Đó là sự biết đủ với những gì bạn có, thay vì liên tục đem so với những cuộc đời khác. Đó là việc bạn hiểu rằng mình không thất bại chỉ vì không xuất chúng - chỉ cần là một con người đã luôn là điều đặc biệt. 

Những đánh đổi phía sau niềm tin phải trở nên xuất chúng

Bị cuốn vào cuộc đua theo đuổi sự vĩ đại thường dẫn ta đến tình trạng kiệt sức, lo âu và cô đơn. Chủ nghĩa cầu toàn gây ra chứng tê liệt cảm xúc, còn việc so sánh khiến ta đánh mất niềm vui. Ai cũng có thể “trên mức trung bình” - rõ ràng về mặt thống kê quan niệm này sai. Ấy vậy mà xã hội vẫn tiếp tục bán giấc mơ ấy, và ta vẫn tiếp tục mua nó, rồi cảm thấy mình chưa bao giờ đủ.

Ở một góc độ khác, việc tôn vinh thành công thái quá cũng hình thành một tâm thức thiếu hoàn thiện: nếu chỉ có một vài người ở đỉnh cao, thì phần còn lại ắt phải là kẻ thua cuộc. Nhưng cuộc sống đâu phải là một bảng xếp hạng, nó là bức tranh khảm đầy những niềm vui nhỏ bé, những khoảnh khắc yên tĩnh, và những kết nối thành thật giữa con người với nhau.

Ta chỉ thực sự sống trong hiện tại khi ngừng đuổi theo những cột mốc tiếp theo. Ta có thể tìm thấy sự đủ đầy, không phải trong việc trở nên khác biệt, mà trong cảm giác được thuộc về gia đình, cộng đồng và chính bản thân mình.

Viết lại định nghĩa “cuộc đời ý nghĩa”

Định hình lại những gì là cốt lõi của cuộc sống đòi hỏi sự can đảm - nhất là trong nền văn hóa đầy rẫy phô trương. Nó đồng nghĩa với việc khước từ lối sống "cày cuốc", chọn thầm lặng thay vì tiếng tăm, chọn sống sâu thay vì sống gấp, chọn sống đúng với hệ giá trị riêng của bản thân thay vì đứng trên những tiếng vỗ tay hào nhoáng.

Một cuộc đời ý nghĩa không được xây nên từ giải thưởng hay thuật toán mà được dệt từ những cuộc trò chuyện chân thật, những thói quen bồi đắp nên chúng ta, những bữa cơm trong gian bếp, những bước đi chậm rãi, những cử chỉ tử tế nhỏ nhoi - và nghỉ ngơi mà không mang theo cảm giác tội lỗi.

Hà Nhi dịch từ Psychology Today

Đọc bài viết

Trà chiều

“Cạm bẫy tiện lợi” của AI

Published

on

Vào thứ Sáu ngay trước ngày khai mạc Hội sách Thiếu nhi Bologna, OpenAI đã tung ra công nghệ tạo hình ảnh mới tích hợp trong GPT-4o. Công nghệ này giới thiệu các khả năng đa phương thức tiên tiến, cho phép người dùng tạo ra những hình ảnh vô cùng chi tiết bằng nhiều phong cách nghệ thuật đa dạng. Gần như ngay lập tức, người dùng đã thử tạo hình ảnh theo phong cách thẩm mỹ đặc trưng của Studio Ghibli và thử nghiệm với nhiều phong cách minh họa sách thiếu nhi kinh điển. Độ chính xác của kết quả và khả năng bắt chước các họa sĩ minh họa nổi tiếng của công nghệ này đã thực sự gây sốc cho những người đang tề tựu tại Bologna.

Nổi bật trong các tiếng nói quan ngại về những bước tiến mới này là Nurgül Senefe, họa sĩ minh họa người Thổ Nhĩ Kỳ. Bà là nhà sáng lập của tổ chức vận động Illustrator’s Platform và Mạng lưới ZNN, một công ty đại diện tác giả và họa sĩ minh họa, đồng thời là Tổng Thư ký của Diễn đàn Họa sĩ Minh họa Châu Âu. Bà Senefe chia sẻ với tờ Publisher Weekly rằng, “sự lười biếng trong nhận thức” đang đe dọa khiến con người ngày càng phụ thuộc vào AI.

Bà Nurgül Senefe. Nguồn: Diễn đàn Họa sĩ Minh họa.

Từ kinh nghiệm điều hành một tổ chức với 400 nhân sự đang tận tâm bảo vệ quyền của họa sĩ minh họa và xây dựng những phương thức kinh doanh bền vững, bà Senefe cho rằng: “Điểm yếu lớn nhất của con người là cảm giác vui sướng đến từ sự tiện lợi mà AI mang đến”.

Mạng lưới ZNN hoạt động như một cầu nối trung gian giữa họa sĩ và bên đặt hàng, giúp thiết lập các quy chuẩn tối ưu cho ngành, đồng thời giám sát quy trình đặt hàng tác phẩm. Công việc của họ nay càng trở nên cấp bách hơn bao giờ hết khi AI ngày một tác động mạnh mẽ đến lĩnh vực sáng tạo.

“Đặc biệt với trí tuệ nhân tạo, chúng tôi đang nỗ lực xây dựng một nền tảng để đại diện cho quyền lợi của họa sĩ minh họa”, bà Senefe cho biết.

Khi khảo sát các thành viên trong tổ chức, bà Senefe thường đưa ra một câu hỏi lấy ví dụ từ bộ phim Ma trận (The Matrix), hỏi họ sẽ chọn viên thuốc nào – đỏ hay xanh. “Mọi người đều nói, ‘Tôi sẽ chọn viên màu đỏ’, bà kể lại, dùng phép ẩn dụ này để nhấn mạnh tầm quan trọng của việc giữ chính mình “tỉnh táo nhận thức về những gì đang diễn ra hôm nay”.

Mối bận tâm hàng đầu của bà Senefe xoay quanh chính bản chất của con người. “Nếu bạn không ý thức được hành vi của mình, nó sẽ dần định hình nên tính cách của bạn.” Dù vấp phải sự phản đối từ nhiều chuyên gia sáng tạo – “Mọi người nói chúng ta không sử dụng AI tạo sinh, chúng ta chống lại nó”, bà vẫn quan sát thấy người ta tiếp tục thử nghiệm công nghệ này và ghi nhận rằng một số người cho biết nó “khá tiện lợi”.

Bà Senefe nhận định: Yếu tố tiện lợi này chính là mấu chốt của vấn đề. Bà cũng đưa ra các ví dụ tương tự trong đời thực. “Nếu bạn để ý, tôi chắc chắn bạn sẽ thấy ở ga tàu điện hoặc nhà ga xe lửa, mọi người xếp hàng dài hàng mét chỉ để đi thang cuốn, nhưng tại sao họ không leo thang bộ cơ chứ?” Các ví dụ khác bao gồm sự lệ thuộc của xã hội vào thức ăn nhanh, bất chấp những rủi ro sức khỏe đã được chứng minh, hay việc nhiều bậc cha mẹ dùng máy tính bảng làm "người giữ trẻ kiểu mới cho con” khi quá tải hay xao nhãng.

Họa sĩ Hayao Miyazaki, đồng sáng lập Studio Ghibli luôn thể hiện sự phản đối mạnh mẽ đối với AI trong sáng tạo. Trong bộ phim tài liệu Never - ending man: Hayao Miyazaki năm 2016, khi được giới thiệu về một dự án hoạt hình sử dụng AI, ông Hayao Miyazaki đã thẳng thừng chỉ trích công nghệ này. Ông gọi nó là "một sự xúc phạm đến cuộc sống" và nhấn mạnh rằng nghệ thuật không chỉ là kỹ thuật mà còn là cảm xúc, trải nghiệm và tinh thần con người.

Bà Senefe tỏ ra lo lắng về một khả năng trong tương lai, nơi những người làm sáng tạo cuối cùng sẽ phải “làm việc cho máy móc”, khi các nhà xuất bản có khả năng chọn AI thay vì sản phẩm của con người vì chúng “quá tiện lợi, rẻ, hiệu quả và nhanh chóng”.

“Dần dà, chúng ta sẽ quen xem cái ‘chưa đủ’ là đủ, ‘không đẹp’ là đẹp, ‘phi nghệ thuật’ là nghệ thuật. Điều này sẽ kéo tụt mặt bằng giá trị của nhận thức chung, hiểu biết và sự chấp nhận của xã hội, làm thay đổi cả một lĩnh vực mà chúng ta thậm chí không hề hay biết”.

Để mô tả quá trình bình thường hóa đáng lo ngại này, bà Senefe đã đặt hàng một bức tranh minh họa dựa trên ẩn dụ về con ếch trong nồi nước đang nóng dần lên, không nhận ra mối nguy hiểm đang cận kề. Bức tranh này đặt ra một câu hỏi nhức nhối: “Bạn sẽ dùng AI một cách có ý thức và để máy móc phục vụ cho bạn, hay bị AI thống trị và trở thành tay chân cho máy móc?”

“Thử thách lớn nhất của chúng ta trong cuộc đối đầu với AI chính là sự lười biếng trong nhận thức”, bà Senefe kết luận. Bà cho rằng, cũng như sự nghiện ngập và các thói quen độc hại khác, sự phụ thuộc vào AI có thể bén rễ từ từ và len lỏi vào đời sống một cách khó nhận biết nếu giới chuyên môn sáng tạo không duy trì cảnh giác.

Hoàng Thảo dịch từ Publishers Weekly

Đọc bài viết

Cafe sáng