Hôm gửi đi bản dịch cuốn sách, nhắn tin khoe Thầy, Thầy nhắn lại: “Chúc em luôn vui thú với công việc bạc bẽo này”.

“Công việc bạc bẽo này” ấy là dịch sách. Năm cấp hai, khi vốn tiếng Anh chỉ nằm trong phạm vi chia thì hiện tại hay quá khứ, thêm /s/ hay /ed/ vào động từ, mình đã mơ trở thành dịch giả tiếng Anh. Ước ao đó nằm ngay ngắn trên trang giấy học trò bên cạnh những mộng tưởng khác như du hành trong thiên hà và cưới hoàng tử đẹp trai siêu cấp vũ trụ.

Hồi vào Đại học, thấy bạn bè thành phố bắn tiếng Anh rào rào, mình ngẩn tò te. Những lúc tránh nhìn vào trang giấy đặc con chữ lạ, tránh nghe những đoạn trò chuyện không hiểu mô tê, mình nghĩ mình sẽ là dịch giả tiếng Anh duy nhất trên đời không biết tiếng Anh. Và mình, tất nhiên, đã chôn vùi mộng tưởng đó.

Nhưng vì thích đọc sách, đến một lúc mình thấy muốn đọc sách ngoại văn, nhưng làm gì biết chữ mà đọc. Cảm thấy dốt tiếng Anh như thế đủ rồi, mình dẹp hết sách Cambridge, tài liệu luyện IELTS và nghiêm túc đọc bộ Harry Potter 7 tập mà bản tiếng Việt mình gần như thuộc. Những quyển sách tiếng Anh tiếp theo, đọc hiểu chừng 20-30% nhưng hiếm khi nào mình dừng lại để tra từ vựng. Mình đọc kiêu kỳ như một độc giả tiếng Anh tinh hoa (giả vờ).

Bốn năm gần như chỉ đọc sách tiếng Anh cho đến một lúc đột nhiên cảm được phong cách tưng tửng của Joseph Heller trong Catch-22. Bốn năm ám ảnh với tiếng Anh cho đến một hôm trong mơ thấy mình nói tiếng Anh. Bốn năm tập tành dịch dọt cho đến một ngày sếp không còn nhìn bài dịch của mình và bảo: “Em bị điên à?” (Không, mình đùa đó. Cảm ơn những người sếp những ngày đầu đã không đuổi việc vì mình dịch dở quá. Và đến bây giờ vẫn vậy.) 

Bao nhiêu thời gian cho đến hôm nay, thấy mộng tưởng ngông cuồng thuở nào được vật chất hoá trong hình hài một cuốn sách. Cảm giác thật khó tả. Nhưng trớ trêu, mộng tưởng hết ngông cuồng lại hoá thành hiện thực bạc bẽo.

Nghề dịch bạc bẽo vì không biết có ai sống tốt nhờ nó không. Nhuận dịch của nhóm dịch giả giỏi nhất trong nghề này chắc bằng lương của một vị trí thường thường bậc trung trong những ngành “thời thượng” khác. Cô Diệp đùa: “Nghề dịch con làm tay trái thôi, đừng làm hai tay. Trong một bài phỏng vấn, dịch giả Thiên Nga nói cổ sống ổn với nghề dịch, nhưng té ra cổ sống có một mình”.

Nghề dịch bạc bẽo vì người dịch dại dột từ bỏ vị thế quyền lực của người đọc để trở thành mục tiêu bị mổ xẻ, xâu xé. Độc giả - được miễn trừ khỏi quá trình chuyển hoá bản dịch đau đớn của dịch giả - có xu hướng đánh giá bản dịch bằng tâm thế của người đọc tiếng mẹ đẻ. Và có nhận xét từ những “nhà phê bình” mà Clifford E. Landers trong cuốn Literary Translation nói là có thể khiến dịch giả mới vào nghề bẻ bút và quay xe sang ngành khác.

Nghề dịch bạc bẽo vì mỗi lần dịch là mỗi lần bước vào một cuộc vật lộn mà dịch giả biết trước mình sẽ thua. Hành động dịch - dù dịch giả vắt kiệt bản thân đến đâu - cũng sẽ chỉ giống như “nhìn tấm thảm thêu Flemish từ hướng lộn ngược” (lời của Cervantes).

Giống quyển sách này, tiêu đề gốc là Frankly In Love, nhân vật chính là cậu thiếu niên tên Frankly đang yêu, nhưng tình yêu của cậu chồng lớp những lời nói dối. Nên Frankly In Love vừa là câu chuyện Frankly đang yêu nhưng cũng là lời cảnh cáo: Này, thật thà mà yêu! Tiêu đề tiếng Việt chỉ chuyển tải được một nghĩa. Dịch giả - một bàn thua.

Dịch giả mà mệt thật. Bạc bẽo thế vẫn có người “vui thú” làm, nếu không vui thú mắc gì mang nghiệp chướng này vào thân? Có những công việc làm xong thấy nhẹ như vừa trả được món nợ đời, nhưng mỗi lần chấm hết câu cuối trong bản dịch một quyển sách dù hay dù dở, mình đều thấy buồn như chia tay một người bạn.

Thế bao giờ người dịch dịch xong một quyển sách? Dịch giả Nham Hoa bảo là “không bao giờ”. Người dịch có nhu cầu khẩn thiết để chỉnh sửa bản dịch liên tu bất tận - thậm chí khi nó đã xuất bản. Lúc cầm trên tay quyển sách này, mình thấy xấu hổ, vì nhận ra có nhiều chỗ mình đã có thể làm tốt hơn, kĩ hơn. Nhưng thôi để bạn ra đi và hy vọng mình trở thành người đồng hành tốt hơn trong quyển sách kế.

Tính đến lúc này, câu chuyện nghe có vẻ giống một nỗ lực tự thân đạt thành quả (nếu mình kể chuyện không quá tệ). Nhưng chính là mình làm màu, quyển sách là sự hợp thành của vô số mối duyên lành. Khi gửi sách cho người bạn giúp mình nhiều trong quá trình dịch, bạn đùa: “Thế tên tao để đâu?” Có thể chỉ duy nhất tên mình xuất hiện trên bìa sách, nhưng còn nhiều cái tên khác - tên người anh, người chị, người bạn, người thầy, người cô - mình xin được ghi trong lòng, để cảm tạ.

Nguyễn Bích Trâm

Bạn có thể tìm mua sách Thật thà mà yêu đã được xuất bản ở Việt Nam theo đường dẫn dưới đây:

Thật Thà Mà Yêu

Dưới đây đơn giản là những dòng lảm nhảm về việc tôi đã sống thế nào trong thời gian dịch cuốn sách trên.

Chuyện cũ năm ấy – 2014

Nếu bắt chước lối hành văn kiểu Thôn Thượng Xuân Thụ, có thể tôi sẽ mở đầu thế này:

Theo chỗ tôi được biết, “nỗi” là danh từ được dùng để biểu thị một trạng thái cảm xúc của con người. “Nỗi” tương đương với “feeling” trong Anh ngữ và 感觉 trong Hán ngữ. Rõ ràng, “nỗi” là một từ trung tính ở cả mặt ngữ nghĩa lẫn từ loại, có nghĩa là đứng trước danh tính từ mang sắc thái tiêu cực hay tích cực đều được.

Nhưng không, người ta không dùng “nỗi” như vậy.

“Nỗi” chỉ được dùng trước những từ mang sắc thái tiêu cực. Người ta nói “nỗi buồn”, “nỗi cô đơn”, “nỗi đau”… chứ không nói là “nỗi vui”, “nỗi hạnh phúc”, “nỗi cực khoái”. Đó rõ ràng là một sự bất công, tựa như một con mèo mà suốt đời bị bắt đi lon ton chứ không bao giờ được phép nhảy tót xuống đất từ lầu ba của một tòa nhà.

“Niềm” thì khác. “Niềm” là danh từ chỉ dùng trước danh tính từ mang sắc thái tích cực. Điều này đã được ghi rõ trong từ điển và được đông đảo người Việt Nam công nhận như một lẽ tự nhiên là con chó không thể nhảy từ dưới đất lên cây và đứng trên đó mà sủa được.

Tôi hết sức thông cảm cho “nỗi”. Vì thế, tôi quyết định cho “nỗi” đứng trước một thứ lẽ ra phải là “niềm” vui.

Nỗi cô độc là niềm vui của tôi.

Tôi đã sống với nỗi cô độc như thế nào?

Mấy ngày nay, tôi quyết định chia tách hai phần mình ra để sống với những công việc đang cần hoàn thiện: việc công ty và việc dịch sách.

Vào tối muộn và sớm mai, tôi nghe R&B và khởi sự khám phá một phần của thế giới K-pop. Tôi tìm hiểu kĩ và sâu hơn về anh trai có nghệ danh G-Dragon – thần tượng đỉnh cao của rất nhiều cô cậu thanh thiếu niên thời nay. Tôi mở bài Crooked và nhắm mắt tưởng tượng cảnh anh nắm tay Kiko nhảy múa như hai con khỉ xổng chuồng trên đường phố Seoul.

Kế tiếp, tôi tìm hiểu về Kahi. Kahi là một ca sĩ kiêm vũ công khá nổi tiếng ở Hàn. Năm nay chị đã hơn 30 tuổi, cao, gầy, cung Ma Kết, có má lúm đồng tiền giống Liu Wen. Tôi đặc biệt thích chị trong mv It’s Me. 

Từ chiều đến tối chưa muộn lắm, tôi nghe Jazz và nhạc cổ điển. Khoảng hơn tuần trước, tôi dành nhiều thời gian nhất cho Frank Sinatra, mặc dù người ta vẫn còn tranh cãi về việc ông có phải ca sĩ hát nhạc Jazz hay không. Bài My Kind Of Town của ông tình cờ lại có đoạn dạo đầu hết sức Ghibli.

“Now this could only happen to a guy like me
And only happen in a town like this
So may I say to each of you most gratefully
As I throw each one of you a kiss

This is my kind of town, Chicago is
My kind of town, Chicago is
My kind of people, too
People who smile at you…”

Từ tuần vừa rồi và cho đến bây giờ, tôi chọn nhạc cổ điển để giải trí buổi chiều. Tôi chưa bao giờ nghe kĩ Bach, Beethoven, Chopin, Mozart, Vivaldi, Debussy, Haydn và Schubert đến như vậy. Nghe đi nghe lại, nghe đi nghe lại, nghe đi nghe lại… Tôi cố gắng thẩm thấu từng nốt nhạc (hoặc ngược lại) và học cách phân biệt từng người. Phải gió, tôi chả có tí kiến thức gì về nhạc lý và nhạc cổ điển thì càng không. Tôi chỉ ngệt mặt ra nghe như một con ngỗng. Đến lúc ấy, tôi mới thực hiểu điều bác Xuân Thụ muốn truyền đạt khi vẽ ra cảnh bạn Hoshino đến quán cà phê nghe nhạc cổ điển. Lần thứ nhất Hoshino đắm chìm trong bản tam tấu Archduke:

“Một số ý nghĩ chợt đến trong đầu hắn – phần lớn là liên quan đến bản thân hắn. Nhưng càng nghĩ về bản thân, hắn càng thấy đời mình có vẻ thiếu thực chất. Hắn bắt đầu cảm thấy mình như một thứ phụ tùng vô nghĩa”.

Lần thứ hai Hoshino nghe một bản Concerto của Haydn:

“Người ta sinh ra là để sống phải không nào? Nhưng càng sống mình càng mất đi cái gì ở bên trong mình, và rốt cuộc mình trở thành trống rỗng. Và mình dám chắc là càng sống, mình sẽ càng trống rỗng hơn, vô giá trị hơn”.

Kiểu như người lâu nay bị điếc tự dưng khỏi hẳn một bên tai phải không bác Xuân Thụ?

Trong lúc nghe nhạc cổ điển, tôi xoay vần với những con chữ nói về New Orleans và ma cà rồng. New Orleans, giả như bị bệnh gì đó sắp chết đến nơi, tôi nhất định phải cho Go to New Orleans vào To Do List Before Become Nothing của mình.

Sau một vài ngày nghe và đọc sâu, tôi nhận ra nhạc của Beethoven là phù hợp nhất với những câu chuyện ma quái về ma cà rồng và một thành phố của những linh hồn. Trong khi đó, nhạc Mozart có vẻ hợp với việc phân tích số liệu và Schubert thì hẳn là dành cho việc viết nhảm nhí (khi trời đang mưa).

Ngoài ra, tôi uống cà phê và trà xanh. Tất nhiên là tôi có ăn cơm, nhưng việc này mờ nhạt đến nỗi tôi không chắc là có tưởng tượng ra hay không nữa. Tôi phải ăn cơm, vì nếu không có cơm thì cà phê sẽ bào mòn dạ dày và trà xanh sẽ đục thêm vài lỗ thủng nữa. Hiện giờ dạ dày tôi vẫn chưa đau, có vẻ vẫn chưa thủng nên chắc việc ăn cơm là có thật.

“Uống trà ư? Đúng là một người phụ nữ nhạt nhẽo!”

Hôm qua và hôm nay có mấy cô gái nhắn tin, gọi điện cho tôi để hỏi việc khóa Facebook hơi lâu (so với trước kia). Tôi chẳng biết nói gì hơn từ “bận”. Nhưng không hẳn, đó là một sự giải thoát. Đó chắc chắn là một sự giải thoát đối với tôi.

Hiện tại năm ấy – 2017

Thật ra để nói cho công bằng, trong những ngày cuối sống cùng ma cà rồng, dòng nhạc symphonic metal mà đặc biệt là các ca khúc của Within Temptation mới thực sự nâng tôi sống dậy mà làm cho xong việc. Còn ở khoảng giữa của công chuyện đó thì là Enya. Tôi vẫn nhớ cảm giác khi nghe bài Marble Halls của bà và đọc những dòng chữ viết về vùng núi hoang lạnh ở Đông Âu – nơi được cho là cội nguồn của ma cà rồng. Cảm giác ấy rất kỳ lạ, giống như tôi vừa mở được hai cánh cửa vốn dĩ chẳng liên quan gì tới nhau nhưng lại thông tới cùng một thế giới. Trước đó nữa, ở phần đầu câu truyện thì tôi mới gắn bó nhiều với Jazz. Có lẽ vì bối cảnh lúc ấy vẫn còn ở New Orleans.

Khi ma cà rồng của tôi đến Paris là lúc tôi chuyển sang nghe Chopin và Beethoven nhiều hơn hết thảy. Chưa bao giờ tôi thấy rõ được sức tác động của âm nhạc lên khả năng đọc hiểu và cảm nhận ngôn từ đến thế. Có lẽ đó là một phần lý do khiến người ta say mê và thậm chí sẵn sàng đánh đổi một đời cho âm nhạc. Mỗi giai điệu, mỗi chất nhạc, mỗi ca từ… sẽ dẫn ta đến một nơi chốn, thời đại và tư tưởng khác nhau. Âm nhạc có thể vực ta dậy từ đáy sâu vực thẳm hoặc nhận ta xuống bùn sâu từ thiên đường.

Bởi vì nhận thức này và nhiều nhận thức khác nữa, tôi cho rằng những ngày sống cùng ma cà rồng, đi từ nước Mỹ sang Đông Âu, dừng lại ở Paris rồi quay về Mỹ chính là trải nghiệm đáng quý nhất của quá trình dịch thuật. Kiến thức mới về nhiều lĩnh vực là thành quả đáng kể hơn hết, chứ không phải cuốn sách được xuất bản.

Và còn một điều cực kỳ quan trọng mà tôi thu vén được sau quãng thời gian ấy, đó là người ta có thể sống ổn, thậm chí ổn hơn rất nhiều khi không còn phụ thuộc cảm xúc vào mạng xã hội.

Đôi lời cảm ơn

Khi dịch xong Phỏng vấn Ma cà rồng, tôi tưởng đã biến luôn thành ma cà rồng. Trong vài năm, dù có vô vàn ý nghĩ, tôi không thế thốt ra điều gì cụ thể về tác phẩm này. Có thể tôi bị quá tải hoặc đơn giản là… lười. Vì vậy, tôi muốn dành lời cảm ơn đặc biệt đến Kodaki  – người đã dành thời gian nghiền ngẫm và biên một bài phân tích chất lượng cao cho Phỏng vấn Ma cà rồng.

Nói thật, đọc áng văn này của cô Anne Rice mệt và nản phết đấy! Bạn không tin thì cứ thử lên Goodreads lướt qua phần review sách là rõ thôi. Tuy nhiên bộ phim chuyển thể lại là câu chuyện hoàn toàn khác. Tôi đố bạn tìm ra phim nào khác quy tụ được Brad Pitt, Tom Cruise, Kristen Dunst, Antonio Banderas và Christian Slater về chung chỗ như thế. Ngầu dễ sợ! Không đọc sách thì thôi nhưng phim Phỏng vấn Ma cà rồng nên thử tìm xem bạn nhé.

Mùa xuân vắng lặng của Rachel Carson không phải là một tác phẩm tầm thường: nó phát động phong trào vì môi trường; thúc đẩy việc thông qua Đạo luật Không khí sạch (1963), Đạo luật Hoang dã (1964), Chính sách Môi trường Quốc gia (1969), Đạo luật Nước sạch và Đạo luật về các loài có nguy cơ tuyệt chủng (1972); dẫn đến việc thành lập Cơ quan Bảo vệ Môi trường Mỹ (EPA) vào năm 1970. Trên thế giới, số lượng sách đạt được những thành tựu trên có thể đếm được trên đầu chi của loài sao biển. Tuy nhiên, số sách còn lại của Carson và gần như tất cả tiểu luận của bà đều liên quan đến đại dương. Việc Carson được tưởng nhớ vì một cuốn sách đề cập đến hiểm họa của thuốc trừ sâu thông dụng DDT hẳn sẽ khiến bà ngạc nhiên trong những năm tuổi trẻ, khi bà còn là một nhà nghiên cứu sinh vật biển tại Cục Thủy sản Hoa Kỳ, viết ghi chú về cá-trích-mình-dày, nghiên cứu mũi cá voi với chuyên ngành cao học về cá chình Mỹ.

Đọc các phần trước: Phần 1

*

Thời gian đầu công tác tại Cục Thủy sản Hoa Kỳ, Rachel Carson đã soạn thảo bài luận mười một trang về sinh vật biển với tên gọi “The World of Waters” (tạm dịch “Thế giới của vùng nước”). Cấp trên đánh giá bài luận quá xuất sắc để chỉ in trong một ấn phẩm chính phủ và gợi ý bà gửi nó cho tờ The Atlantic. Sau khi bài luận được đăng dưới tên “Undersea,” Carson bắt đầu viết cuốn sách đầu tay với sự tài trợ của F.D.R.'s New Deal (Chính sách kinh tế mới của Tổng thống Franklin Delano Roosevelt). Under the Sea-Wind ra mắt vài tuần trước khi Nhật Bản đánh bom Trân Châu Cảng, và cuốn sách mau chóng chìm luôn như một chiến hạm.

Trong những năm tháng chiến tranh thiếu-thịt, Carson dành thời gian hướng dẫn các bà nội trợ cách nấu những món cá ít ai biết, và bà trở nên bồn chồn. Bà đã viết một đoạn cho tờ Reader’s Digest về thuốc trừ sâu DDT. Khi chiến tranh diễn ra, các công ty hóa chất đã bán thuốc trừ sâu cho quân đội để ngăn chặn sự lây lan của bệnh sốt phát ban bằng cách tiêu diệt chấy rận. Sau chiến tranh, họ bắt đầu bán thương mại DDT và các loại thuốc trừ sâu khác, dùng trong trang trại và vườn cây. Carson, sau khi đọc báo cáo chính phủ về thủy hải sản và động vật hoang dã, bắt đầu hoảng hốt: DDT chưa được kiểm nghiệm cho mục đích sử dụng dân sự, và nhiều sinh vật khác ngoài côn trùng dường như đang chết dần. Bà đã gửi một bài báo về thuốc trừ sâu, xem xét “liệu nó có thể làm đảo lộn toàn bộ sự cân bằng tinh tế của tự nhiên nếu bị sử dụng kém khôn ngoan hay không”. Tờ Reader’s Digest chẳng quan tâm.

Viết vào buổi đêm, Carson bắt đầu một cuốn sách khác, hy vọng mang đến cho người đọc những phát hiện cách mạng trong ngành sinh vật biển và khám phá biển sâu thông qua hiểu biết về hệ sinh thái đại dương. “Tuy chúng ta không thể nhận thấy bằng mắt thường, kì thật bề mặt đại dương được phân chia thành những vùng xác định,” bà giải thích. “Các loài cá và sinh vật phù du, cá voi và mực, chim và rùa biển, tất cả đều được liên kết bởi những mối dây không thể phá vỡ với một số loại nước.” Nhưng còn nghiên cứu cũng có nghĩa là còn bí ẩn tồn tại: “Cá voi đột nhiên xuất hiện ngoài sườn bờ biển nơi bầy tôm nhuyễn thể đang đẻ trứng — những con cá voi đến từ nơi mà không ai biết là đâu, và cũng không ai biết là từ đường nào.”

Carson viết về chủ đề và lĩnh vực nghiên cứu rộng đến mức bà bắt đầu đặt tên cuốn sách của mình là “Ngoài tầm hiểu biết của tôi” hay “Carson lạc ngoài biển”. Bà cũng bị ám ảnh bởi linh tính về những điều không may. Năm 1946, bà đã cắt bỏ một khối u nang trên ngực trái. Năm 1950, bác sĩ phát hiện một khối u nang khác. Sau cuộc phẫu thuật, bà đi đến bờ biển Nags Head, Bắc Carolina. Trong ghi chép thực địa được bà lưu giữ trong quyển sổ gáy xoắn, bà viết: “Đã thấy dấu vết của một loài chim biển, có lẽ là dẽ-cổ-xám, và theo chân chúng một chút, sau đó chúng lao về phía mặt nước và nhanh chóng bị biển xóa sạch dấu vết. Bao nhiêu thứ đã bị rửa trôi, như thể chúng chưa từng tồn tại”.

Khi Carson hoàn thành cuốn sách, tờ The Atlantic từ chối đăng một đoạn trích, vì cho rằng nó quá văn chương. William Shawn, biên tập viên của tờ The New Yorker, không cho là vậy. The Sea Around Us (tạm dịch Đại dương quanh ta) xuất hiện trên tạp chí vào năm 1951, dưới dạng Tiểu sử ba phần về Biển — Tiểu sử đầu tiên không viết về con người. Thư từ độc giả đổ về: “Tôi bắt đầu đọc với thái độ ôi-mẹ-ơi-cái-gì-đây, và rồi thấy bản thân mình bị mê hoặc”, và nhiều người khác tuyên bố đây là bài viết đáng nhớ nhất trong lịch sử tờ New Yorker (bên cạnh Hiroshima của John Hersey).

The Sea Around Us đã giành được Giải thưởng Sách Quốc gia và nằm trong danh sách sách bán chạy nhất của New York Times, phá kỉ lục tám mươi sáu tuần. Bản tái bản của Under the Sea-Wind cũng lọt vào danh sách này. Độc giả muốn biết “tác giả là ai?”. Ngòi bút mạnh mẽ của bà khiến nhiều nhà phê bình nam đặt nghi vấn Rachel Carson hẳn phải có một nửa là đàn ông. Phóng viên tờ Boston Globe viết, “Có phải bạn hình dung một người phụ nữ viết về bảy vùng biển và những điều diệu kì của nó hẳn là một người có hình thể tráng kiện không? Đó không phải Quý cô Carson. Cô nhỏ nhắn và mảnh mai, với mái tóc nâu hạt dẻ, đôi mắt lai giữa xanh lục và xanh lơ - một màu rất biển. Cô gọn gàng và nữ tính, sơn móng tay hồng nhạt, thành thạo sử dụng phấn dặm và son môi, nhưng không hề màu mè.”

Carson rời bỏ công việc chính phủ và bắt đầu đặt nghi vấn về chính sách liên bang. Khi Bộ trưởng Nội vụ mới, Eisenhower, một doanh nhân đến từ Oregon, thay thế các nhà khoa học trong bộ này bằng những tay-buôn-chính-trị; Carson viết một lá thư cho tờ Washington Post: “Một mô thức đáng ngại đang xuất hiện rõ ràng. Đó là việc loại bỏ những người có chuyên môn và kinh nghiệm lâu năm ra khỏi bộ máy Chính phủ, và bổ nhiệm những người thay thế vì lí do chính trị”.

Nhưng thay đổi lớn nhất mà thành công của Carson mang lại, là khi — với khoản tiền kiếm được từ Tiểu sử về đại dương của mình — bà mua mảnh đất khiêm tốn trên đỉnh mỏm đá ở Maine và xây dựng một ngôi nhà nhỏ. Carson từng lặn gần 2.5m dưới mặt nước, đội một cái mũ lặn nặng 34kg chỉ để được ngắm nhìn thế giới đại dương trong mười lăm phút. Tình yêu thực sự của bà là bờ biển: “Trong suy nghĩ của tôi, không nơi nào thú vị hơn là thế giới của bãi triều thấp. Khi thủy triều xuống sớm vào buổi sáng tinh mơ, thế giới tràn đầy mùi muối, âm thanh của nước và sự mềm mại của sương mù.” Để hiểu sâu hơn, bà đọc sách. Các bức tường trong ngôi nhà của bà ở Maine được lót bằng sách. Sách được lèn giữa những giỏ và khay chứa đầy thủy tinh biển, vỏ sò và đá cuội. Tại đây, bà đã viết một phần của cuốn sách tiếp theo, The Edge of the Sea (tạm dịch Bên rìa đại dương).

“Sự bất đồng của tôi với hầu hết những cuốn sách về biển dành cho độc giả phổ thông là chúng cung cấp rất nhiều mẩu thông tin riêng biệt về một loạt các sinh vật, mà không bao giờ đặt trong môi trường sống của các sinh vật ấy.” Cuốn sách về bờ biển của Carson rất khác. Một lời giải thích về bờ biển như một hệ thống, một hệ sinh thái - một từ mà hầu hết độc giả chưa từng nghe tới trước đây, một từ mà chính Carson hiếm khi sử dụng. Thay vào đó, bà gợi nó lên, như một làn sóng của chuyển động và lịch sử:

Trong suy nghĩ của tôi, những bờ biển, dù rất khác nhau về bản chất và những giống loài được chúng cho cư ngụ, đều được liên kết bởi sự thống nhất của biển. Sự khác biệt mà tôi cảm nhận được trong khoảnh khắc này chỉ là sự khác biệt của một thời điểm, được xác định bởi vị trí của chúng ta trong dòng thời gian và trong dòng giai điệu dài của biển. Từng có thời bãi đá dưới chân tôi là bờ cát. Và một lần nữa trong tương lai không xác định, những cơn sóng sẽ mài những tảng đá này thành cát, đưa bờ biển trở lại trạng thái ban đầu. Và trong tâm trí tôi, những hình thái bờ biển này hợp nhất, hòa trộn trong một mô hình kính vạn hoa luân phiên chuyển dịch. Trong đó không có thực tại cố định cuối cùng.

Paul Brooks, biên tập viên của Carson tại Houghton Mifflin, từng nói rằng, với tư cách là một nhà văn, Carson giống như “người thợ đá không bao giờ mất cái nhìn tổng quan về nhà thờ”. Carson là một biên tập viên tỉ mỉ; Brooks cũng vậy. Nhưng Carson không thích bị chỉnh sửa và nói thẳng ra, đã cảnh cáo Brooks, “Tôi có khả năng sử dụng những thứ có vẻ như là một sự đảo ngược gây tò mò của các từ hoặc cụm từ” - những hư từ đẫm-nước-muối - “nhưng phần lớn những điều này là phong cách của tôi và tôi không muốn chúng bị thay đổi”.

Khi sáng tác bên bờ biển, Rachel Carson đã yêu. Bà gặp Dorothy Freeman năm 1953 trên một hòn đảo ở Maine, nơi gia đình Freeman đến nghỉ hè. Carson bốn mươi sáu tuổi, Freeman năm mươi lăm. Freeman đã kết hôn và có một cậu con trai trưởng thành. Khi Freeman và Carson không ở bên nhau, họ duy trì một mối quan hệ thư từ nồng nàn đến nghẹt thở. Carson viết cho Freeman mùa đông năm đó: “Tại sao em lại giữ những bức thư này? Tại sao ư? Vì em yêu chị!” Freeman đáp lời: “Tình yêu của tôi dành cho em vượt ngoài mọi sự biểu đạt. Tình cảm ấy như biển cả không có bến bờ.”

Cả hai người phụ nữ đều quan ngại về điều mà những bức thư của họ có thể mang lại. Trong một phong bì, họ thường gửi kèm hai bức thư, một bức để đọc cho gia đình (Carson đọc cho mẹ, Freeman đọc cho chồng), một bức đọc trong bí mật. Và những bức thư riêng tư bí mật ấy sẽ bị đốt bỏ sau khi đọc xong. Nhưng cuối cùng họ đã không nỡ tiêu hủy tất cả: những bức còn sót lại được cháu gái của Freeman biên tập và xuất bản năm 1995 với tiêu đề Always, Rachel (tạm dịch Mãi mãi, Rachel).

Sau khi The Edge of the Sea (1955) được xuất bản, Shawn muốn Carson viết một cuốn sách mới. Tuy nhiên, khi cháu gái Marjorie của bà qua đời vì viêm phổi, Carson đã nhận nuôi Roger, cậu con trai bốn tuổi của Marjorie. Một cậu bé mà bà mô tả là “hiếu động như mười bảy con dế vậy”. Bà gạt sang một bên những dự án viết lách dài hơi, cho đến khi — với một chút miễn cưỡng — bà bắt đầu thực hiện nghiên cứu có tiêu đề Man Against the Earth (Tạm dịch Con người chống lại Trái đất).

*

Tháng 1 năm 1958, các thành viên của Ủy-ban-công-dân-chống-đầu-độc-hàng-loạt đã gửi rất nhiều thư tới các tờ báo ở vùng Đông Bắc, kêu gọi chú ý những hậu quả thảm khốc do chương trình phun thuốc trừ sâu trên không tại địa phương và toàn tiểu bang gây ra: côn trùng không chết, nhưng mọi thứ khác đang hấp hối. Olga Owens Huckins, một bà nội trợ và một người quan sát chim ở Massachusetts, đã gọi các chương trình phun thuốc này là “vô nhân đạo, phi dân chủ và có thể đi ngược lại hiến pháp”. Ủy-ban đã đệ đơn kiện ở New York. Và Huckins đã viết cho Carson một bức thư, đề nghị Carson viết về vụ này.

Carson từng muốn viết về sự hủy hoại môi trường kể từ vụ ném bom Hiroshima và việc sử dụng DDT cho mục đích dân sự vào năm 1945. Tuy nhiên, bà không thể bỏ rơi Roger và người mẹ đang đau ốm để viết bài tường thuật về một phiên tòa ở New York. Vào tháng 2, bà viết cho E. B. White, “Tôi hy vọng ông có thể đưa tin về các phiên tòa này cho tờ The New Yorker.” White từ chối và bảo Carson mới là người nên viết, rồi chuyển tiếp bức thư của Carson cho Shawn. Sau này White nói với Carson rằng ông không “còn không phân biệt nổi thuốc trừ sâu với một con bọ bí”. Tháng 6, Carson đến New York và giới thiệu câu chuyện với Shawn. “Chúng tôi thường không nghĩ The New Yorker có khả năng thay đổi thế giới,” Shawn nói với bà, “nhưng lần này, có thể.”

Freeman, một người phụ nữ khôn ngoan, đã lo lắng rằng các công ty hóa chất sẽ hướng mũi nhọn công kích Carson. Carson trấn an rằng bà đã tính đến điều đó, nhưng “sẽ không có sự thanh thản nào trong tương lai cho em nếu em giữ im lặng.” Marjorie Spock, chị gái của một bác sĩ nhi khoa, gửi cho Carson báo cáo từ những phiên tòa, trong khi Carson thực hiện nghiên cứu của bà tại nhà, ở Maryland và Maine, thường với Roger ở bên cạnh. Bà đã tìm hiểu một lượng lớn tài liệu khoa học trong nhiều lĩnh vực, bao gồm y học, hóa học, sinh lý học và sinh học, và đưa ra một lời giải thích rõ ràng dễ hiểu.

Mùa thu năm 1958, mẹ bà bị đột quỵ. Carson chăm sóc mẹ tại nhà. Mẹ của Carson đã dạy bà tiếng của những loài chim. Lần đầu tiên họ đến Maine cùng nhau, Carson viết: “Và sau đó có âm thanh của những con chim khác, nhỏ hơn - tiếng kêu lạch cạch của con bói cá đậu trên những cái cột ở bến tàu; tiếng gọi của con Sẻ-đớp-ruồi nép mình dưới mái hiên cabin; những con Sẻ-đuôi-đỏ kiếm ăn trong rừng bạch dương trên ngọn đồi phía sau căn nhà gỗ và mãi mãi hỏi nhau đường đến Wiscasset, tôi có thể dễ dàng ghép các âm tiết của chúng vào câu hỏi, ‘Which is Wiscasset? Which is Wiscasset?’”.

Vào cuối mùa thu khi mẹ Carson lâm bệnh, Spock đã gửi cho bà một album thu bài hát của những loài chim. Carson lắng nghe cùng Roger và dạy cậu bé về những âm thanh ấy. Bà viết cho Spock: “Roger có một cảm xúc rất ngọt ngào với mọi sinh vật sống. Cậu bé thích ra ngoài với tôi, ngắm nhìn và lắng nghe tất cả mọi sự”. Mẹ của Carson qua đời tháng 12 năm đó, ở tuổi 89. Mùa xuân năm 1959 là mùa xuân đầu tiên của Carson mà không có mẹ. Carson viết: “Trên những khu vực ngày càng rộng lớn của Hoa Kỳ, mùa xuân đến mà không được báo trước bằng sự trở lại của những loài chim. Ở nơi từng tràn ngập vẻ đẹp tiếng hót của loài chim, những buổi sáng tinh sương im lặng đến lạ lùng.” Chính Paul Brooks là người có ý tưởng sử dụng tiêu đề của chương về loài chim làm tiêu đề cho toàn bộ cuốn sách: “Mùa xuân vắng lặng”. Một mùa đau thương.

Và, Carson vẫn lo lắng rằng bản thân bà không thể cất tiếng. Bà bị bệnh nặng. Bà và Freeman không tiết lộ với ai, kể cả Brooks. Đầu năm 1960, trong khi đang mải mê trong những tài liệu khoa học ngày càng tăng về hậu quả của hóa chất đối với con người, bà phát hiện một khối u trên ngực trái. “Dòng hóa chất không có điểm dừng mà thuốc trừ sâu là một phần trong đó. Hóa chất đang lan tràn khắp thế giới mà chúng ta đang sống, tác động lên chúng ta trực tiếp và gián tiếp, từng cá nhân và cả cộng đồng,” nếu tất cả chúng ta đều là cá, ta đang bơi trong một vùng biển nhiễm độc.

Vào ngày 4 tháng 4 năm 1960, Carson phẫu thuật cắt bỏ toàn bộ tuyến vú. Bác sĩ phẫu thuật không cung cấp cho bà thông tin về các khối u đã bị loại bỏ và không khuyến nghị điều trị tiếp. Khi bà hỏi vị bác sĩ, ông đã nói dối, như thường lệ, đặc biệt là với bệnh nhân nữ. Sự phục hồi diễn ra rất chậm. “Tôi nghĩ rằng tôi đã giải quyết được vấn đề rắc rối của các chương về ung thư,” bà viết cho Brooks từ Maine vào tháng 9. Nhưng trước tháng 11, bà phát hiện ra nhiều khối u hơn, lần này là trên xương sườn. Bà tham khảo ý kiến của một bác sĩ khác, và bắt đầu xạ trị. Vào tháng 12, bà cuối cùng đã tâm sự với Brooks.

Carson giữ căn bệnh ung thư của mình trong vòng bí mật vì bà là một người kín đáo, nhưng cũng vì bà không muốn cho các công ty hóa chất cơ hội hạ thấp uy tín công việc của bà (chẳng hạn họ có thể nói căn bệnh ung thư là động cơ khiến bà viết Mùa xuân vắng lặng). Và có lẽ bởi vì, họ càng khó khăn trong việc công kích bà, trông họ càng tồi tệ. Điều này đòi hỏi một sự khắc kỷ ghê gớm. Bắt đầu từ đầu năm 1961, bà phải ngồi xe lăn. Đợt điều trị này tiếp nối đợt điều trị khác: phẫu thuật nhiều hơn, tiêm thuốc nhiều hơn (một bác sĩ thậm chí đề nghị tiêm vàng). Bệnh này nối tiếp bệnh khác: cảm cúm, nhiễm trùng tụ cầu, viêm khớp, nhiễm trùng mắt. “Như một cuốn ca-ta-lô bệnh tật!” bà viết cho Freeman. “Ai đó mê tín chắc sẽ dễ dàng tin vào những ảnh hưởng xấu trong công việc và quyết tâm để cuốn sách không bị hoàn thành.”

Ngay từ đầu, Carson đã được thông báo rằng bà “chỉ còn vài tháng.” Bà sợ chết, nhưng bà sợ chết khi cuốn sách chưa kịp hoàn thành. Freeman nghĩ rằng chính công việc đang giết chết Carson, hoặc ít nhất là cản trở khả năng chống lại ung thư của bà. Freeman đã thúc giục Carson từ bỏ cuốn sách mà bà đã lên kế hoạch, thay vào đó, hãy hoàn thành một thứ gì đó ngắn hơn. “Tôi đoán vậy sẽ tốt hơn là không có gì,” Carson trầm ngâm, cân nhắc việc viết lại các trang bản thảo thành một thứ gì đó “sôi sục” và “có lẽ mang tính triết lý hơn”. Bà quyết định không làm vậy, và vào tháng 1 năm 1962, bà gửi cho tờ The New Yorker một bản thảo gần như hoàn chỉnh của cuốn sách.

Shawn gọi đến nhà để nói với bà rằng ông đã đọc xong, và cuốn sách là “một thành tựu rực rỡ”. “Carson, bà đã biến nó thành văn học, đầy vẻ đẹp và chiều sâu của cảm giác.” Carson, người không chắc mình có thể sống để viết hết quyển sách hay không, lần đầu tiên, chắc chắn rằng cuốn sách sẽ làm được những gì bà muốn nó làm với thế giới này. Bà gác máy, đặt Roger lên giường, bế con mèo lên và bật khóc, gục xuống trong nhẹ nhõm.

-Còn tiếp-

ichigo lược dịch.

Bài viết gốc được thực hiện bởi Jill Lepore, đăng tại The New Yorker.