“Một buổi chiều cuối tuần tháng Ba, Dewi Ayu bước ra khỏi ngôi mộ của bà sau khi đã chết hai mươi mốt năm.”

Trên là câu văn mở đầu của Đẹp là một nỗi đau: Ngờ ngợ một điều thân quen, lần ngược mở lại Juan Rulfo và câu mở đầu của nó cũng thế này: “Tôi tới làng Comala vì người ta bảo rằng cha tôi, một Pedro Páramo nào đó, đã từng sống ở đó.” Hai thế giới quan gặp nhau, hai cá tính gặp nhau; kẻ đi ra người đi vào nhưng cả hai đều bắt đầu bằng cái chết; và cũng như nhau, tử khí bắt đầu tỏa ra không gian của hai tiểu thuyết một màu hiện thực kỳ ảo.

*

Văn chương châu Á từ trước đến nay dường như vẫn là đứa con ngoài giá thú của dòng chảy văn chương đương đại. Lật lại những bài điểm cuối năm 2019 về 10 hay 100 cuốn sách hay nhất thập niên vừa qua, thì văn chương từ lục địa này vẫn luôn chiếm thiểu số (kể cả khi đã bao hàm các tác gia gốc Á). Tổng thể là thế, khi nhắc đến văn chương Đông Nam Á, bức màn chỉ càng trở nên mờ nhạt hơn khi luôn gắn với hai từ “vùng trũng”. Thế nhưng với Han Kang hay Eka Kurniawan, việc góp mặt hay chiến thẳng giải Man Booker International vừa qua đã cho thấy dấu hiệu của những khởi sắc tích cực. Và với Đẹp là một nỗi đau, Eka Kurniawan đã phần nào phơi bày được lịch sử Indonesia trải dài hơn 100 năm, mà trong đó chính những ngang trái tình yêu, phụ nữ, đàn bà, nhan sắc… làm nên thời loạn trong một phông nền mới lạ của hiện thực kỳ ảo.

Nhân vật chính của Đẹp là một nỗi đau là Dewi Ayu – cô gái hậu duệ cuối cùng của dòng họ Stampler – thực dân người Hà Lan. Khi Nhật tràn vào trước ngưỡng Đệ nhị thế chiến, cô bị bắt trở thành tù nhân và sau đó thành trò tiêu khiển cho bọn lính Nhật. Lịch sử qua đi và cô chứng kiến từ khi chiến tranh cho đến giải phóng. Dewi Ayu lớn lên trong lòng lịch sử; và đến lượt mình, lịch sử cũng đồng thời cựa dậy trong cô ở nơi âm đạo thiêng liêng. Cũng từ nơi đó, bốn người con gái ra đời, mỗi người đại diện cho một thời đoạn khác nhau khi được tạo tác từ những người cha khác nhau, đại diện cho những giai đoạn thống trị liên tiếp. Đến lượt mình, những cô gái ấy lần lượt kế thừa những khoái lạc ngổn ngang riêng mình và từ trong đó, lịch sử Indonesia hiện lên qua tầng tầng lớp lớp những rẽ nhánh chánh trị âm ỉ, sục sôi, bùng phát và rồi nổ tung.

Điều đầu tiên Eka Kurniawan đã làm rất tốt trong cuốn sách này có thể kể đến là đã tái hiện một cách hoàn hảo lịch sử theo hướng văn chương. Cốt truyện của Đẹp là một nỗi đau dường như không mới. Ta từng bắt gặp Mạc Ngôn trong Phong nhũ phì đồn cũng dùng câu chuyện về người phụ nữ sinh ra đến bảy người con, đến lượt mỗi một người họ tự hiến thân cho người đàn ông cũng là thủ lĩnh một phe chính trị, từ đó dựng lên bối cảnh của vùng Cao Mật chịu xâu xé từ Đức đến Nhật, từ Quốc dân Đảng đến Đảng Cộng Sản.

Nếu Thượng Quan Lỗ Thị sinh bảy người con thông qua những cuộc vụng trộm, thì Dewi Ayu sinh bốn người con từ nơi nhà thổ của má Kulong. Cả hai người họ trở thành mấu chốt của hai cốt truyện. Nếu Lỗ Thị chịu ách phong kiến phải sinh con trai, của chồng vũ phu của mẹ bạc nhược; thì Dewi Ayu là cảnh trở thành tội phạm chiến tranh, tự mình chống cự và rồi buông xuôi thành thứ tiêu khiển cho bọn lính Nhật. Hai người phụ nữ tuy sống cách nhau hai đầu Nam Bắc, thế nhưng ở hai người họ là mối tương quan không thể chối từ của một hạt giống châu Á – nơi phụ nữ rất ít giá trị và phải gồng mình để được tồn tại.

Tiếp tục là khi các cô con gái trở mình lớn lên, và mỗi người họ lại chọn cho mình một con đường riêng. Nếu Thượng Quan Lỗ Thị đã nhìn thấy trước tương lai các con, đã cố thử thách những tên thổ phỉ muốn lấy con mình bằng cách bắt hết số thỏ tưởng như không thể; thì cũng tương tự ở Dewi Ayu, là khi bà biết chính bởi sắc đẹp của chúng rồi sẽ trở thành hiểm nguy. Và khi Lỗ Thị đánh chết mẹ chồng dở dở ương ương để đèo các con vòng tránh chiến tranh; thì cùng lúc đó Dewi Ayu đã quyết định số phận của các con mình. Dễ thấy bà chọn lùi lại không ở gần họ vì không muốn họ lại lầm bước, trở thành nữ nhân tửu quán nơi má Kulong hằng tối bà đến – nơi một trăm bảy mươi hai người đàn ông đã đi vào bà, người già nhất chín mươi, đứa nhỏ nhất mười hai, một tuần sau lễ cắt bao quy đầu của nó.

Thế nhưng cuộc đời không như là mơ. Gia đình tứ tán mặc cho Lỗ Thị ra tay ngăn trở, Dewi Ayu cũng không gì hơn trước sự hoang dại của các con mình. Đến nỗi một câu bà tự ngẫm nghĩ: Đàn ông săn lùng cái ấy của mình, còn mình đẻ ra những đứa con gái săn lùng cái ấy của đàn ông. Cũng chính trong những ngã rẽ cuộc đời ấy, lịch sử của một Trung Quốc hay Indonesia đã được dựng lên vô cùng đậm màu. Nhưng cũng từ đây, hai người tỏa ra hai hướng khác nhau. Nếu Mạc Ngôn tiếp cận lịch sử chỉ theo cái nghĩa trực quan, thì Eka Kurniawan gắn kết lịch sử theo câu chuyện tình một cách văn chương đậm đặc huê tình.

Dễ thấy Phong nhũ phì đồn nhìn chung là một câu chuyện phản ánh lịch sử thông qua số phận của người đàn bà; thế nhưng với Đẹp là một nỗi đau, Eka Kurniawan đã khai thác được nhiều hơn thế. Có lẽ là điều dễ hiểu bởi những đặc trưng nơi quê nhà họ: Mạc Ngôn vốn bản thân là thành viên của Hội nhà văn Trung Quốc; ngay cả Phong nhũ phì đồn đắp chăn lên bờ xuống ruộng rất lâu mới được xuất bản thì việc không chứa một tính cá nhân nào âu cũng dễ đoán. Trong khi với Eka Kurniawan và thời đại của anh, tự do là cốt tử. Ở đây ta thấy, Phong nhũ phì đồn ẩn chứa trong mình sức mạnh của một dòng nước, nhưng bởi kiểm duyệt cũng như ngưỡng cửa hẹp của yếu tố chính trị, nó như đang bị bóp chẹt ở ngay đầu ra.

Tình yêu, phụ nữ, nhan sắc, tính dục… những yếu tố đậm chất huê tình làm nên Đẹp là một nỗi đau vừa huy hoàng lịch sử như thế, nhưng cũng riêng tư một bờ một cõi. Kết quả của bốn mối tình không hơn gì khác hai chữ “sầu muộn” để rồi trở thành mấu chốt cho nền lịch sử. Alamanda vì những khờ dại phải cưới Sodancho – người cô không yêu, kẻ đã cưỡng hiếp vợ mình đến mức cô chỉ mang thai một khối khí rỗng: Mất một đứa con còn kinh khủng hơn gặp một con quỷ, nhưng dành tình yêu của tôi cho ông còn kinh khủng hơn mất hai mươi đứa con. Trong khi đó, Adinda – cô gái đến với Kliwon không có gì hơn một sự thương hại. Còn với Maya Dewi, cô con gái út được Dewi Ayu quyết định gả đi khi chỉ 12 để ngừa tai họa, với lí lẽ rằng Chó lấy nhau lúc hai tuổi còn gà lấy nhau lúc tám tháng.

Eka Kurniawan bằng những yếu tố vô cùng châu Á – quan hệ huyết thống, bối cảnh lịch sử, yếu tố dân gian – đã xây nên Đẹp là một nỗi đau như một tinh cầu ẩn chứa tình yêu. Ở đó có đủ mọi thứ, từ nhan sắc cho đến xấu xí, từ tự hiến dâng đến căm hờn, từ yêu mãnh liệt đến những bội phản… cả một vũ trụ sắc thái tình yêu được anh dệt nên trong cuốn sách này, để rồi qua đó, tình yêu – khoái lạc không hơn gì khác con dao hai lưỡi: nó đưa người ta đến những đê mê nhưng cũng đồng thời dìm những người họ xuống vũng đau khổ. Và đẹp, như ba đứa con đầu, sẽ luôn đi cùng là những nỗi đau. Nhưng còn xấu xí? – Cũng không khác mấy. Đến cuối rồi thì chẳng phải sắc đẹp, mà chính tình yêu làm nên nỗi đau, một niềm dai dẳng.

*

Tình yêu trong nền lịch sử là hai mắt xích vô cùng phổ biến trong văn châu Á, và với Eka Kurniawan anh không đơn thuần chỉ dừng ở đấy. Nếu điểm đặc biệt thứ nhất là bối cảnh lịch sử diễn ra nơi âm hộ của tình yêu, thì điểm thứ hai – sáng nhất (nếu được gọi thế) – nằm trong một phong cách viết vô cùng mới lạ. Hiện thực kỳ ảo rõ ràng không phải là mới trong văn chương thế giới, nhưng với Đẹp là một nỗi đau, anh đã căn chỉnh hài hòa giữa cái kỳ ảo và chuyện tâm linh phảng phất Á Đông, làm nên những nét cân đối cho cuốn sách này.

Từ việc Dewi Ayu trở về từ mộ của bà sau ngần ấy năm đến việc Alamanda mang thai một khối không khí, từ chuyện công chúa mang thai với chó đến chuyện gọi hồn những jailangkung; Eka Kurniawan đã cho ta thấy những nét sáng tạo trong từng tình tiết. Một chút Márquez, một chút Latin; dường như anh đã chuyển dời ngôi làng Macondo nơi ấy trở thành vương quốc bất khả xâm nhập Halimunda, nơi câu chuyện nghiệt ngã kéo dài đến bảy đời người. Nếu Mạc Ngôn từng dùng hình tượng mông – vú khái quát lên đỉnh tâm tưởng trong đầu Kim Đồng; thì bằng tình yêu, bội phản, cái chết và những niềm đau; Eka Kurniawan đã xây nên một câu chuyện vô cùng bảng lảng và kỳ lạ. Ở đó tình yêu, khoái lạc, niềm đau, cái chết cách nhau rất gần, gần hơn rất nhiều những gì ta tưởng.

Nói thế không có nghĩa Đẹp là một nỗi đau không có điểm yếu. Thứ nhất về việc xây dựng hình tượng. Dewi Ayu dường như vô cùng phổ quát theo một motif các nhân vật chính của văn châu Á – đẹp, mạnh mẽ, tận hưởng khoái lạc, đấu tranh một cách không ngừng… Cô có tất cả những gì Chúa có: hoàn hảo, siêu thực, văn chương đến vô nghĩa lý. Thứ hai, Eka Kurniawan dường như nhồi nhét quá nhiều trong một cốt truyện dày đặc nhân vật trong suốt khoảng dài của nền lịch sử. Dẫu cho câu chuyện của anh với những dường dây vô cùng logic, thế nhưng với một mật độ quá dày không hề cân xứng, Đẹp là một nỗi đau dường như phơi ra một sự cố sức trong việc cân chỉnh nội dung – ngôn từ. Thế nhưng nhìn chung, vượt lên trên hết những điều quen thuộc, Đẹp là một nỗi đau xứng đáng là một tiểu thuyết rất đáng thử qua, và nhất là khi đã được bảo chứng bởi nhãn giải thưởng vô cùng uy tín.

Khép lại Đẹp là một nỗi đau, những phông nền lịch sử được viết ra trong ảnh hưởng của một Márquez vẫn còn ngồn ngộn âm vang trong này. Không ngoa khi nói một ngày nào đó khi bừng tỉnh dậy từ dưới nắm mồ như Dewi Ayu, đại văn hào người Colombia chắc sẽ ngạc nhiên khi biết ngôi làng Macondo của mình cuối cùng cũng đã sinh con đẻ cái, và một trong những hậu duệ lại ở Halimunda – nơi đất nước vạn đảo mà nền văn học từ lâu được xem như là vùng trũng – giống nhau, na ná, nhan nhản và đôi khi là quá mỏi mệt.

Hết.

Ngô Thuận Phát

Xem tất cả những bài viết của Ngô Thuật Phát tại đây.

Bài viết có liên quan

Mạc Ngôn, Báu vật của đời và sự phân tán hai góc nhìn