Trà chiều

Bình yên như hoàng hôn của mỗi chúng ta

Vào giờ tan tầm, ai cũng hối hả hòa vào dòng xe kẹt cứng. Liệu ta có thể dành cho mình vài phút bình yên ngắn ngủi để ngắm hoàng hôn?

Published

on

Mỗi khi nghĩ đến em, tôi đều nghĩ đến hoàng hôn. Vì hoàng hôn là một trong những điều em thích nhất – theo như tôi được biết. Tôi phải thêm hậu tố “- theo như tôi được biết” vì tôi không có đủ tự tin mình hiểu được em. Hoàng hôn cũng giống như vậy.

So với bình minh, hoàng hôn là thứ nhiều người dễ ngắm hơn – tôi tin chắc là như vậy. Không giống như bình minh – bạn phải dậy cực sớm tầm 5, 6 giờ sáng mới ngắm được; hoàng hôn là cảnh tượng mà dù bạn thức dậy sớm hay muộn, bạn vẫn có thể dễ dàng nhìn thấy. Chẳng ai đi ngủ vào lúc 5, 6 giờ chiều khi hoàng hôn xuất hiện và sắp sửa tàn đúng không nhỉ? Bạn chỉ không thể thấy hoàng hôn nếu như quá bận rộn với công việc hoặc các điều khác đang gây phiền nhiễu tâm trí. Nhưng hoàng hôn thì vẫn ở đó vào giờ tan tầm – một giờ rất thuận lợi cho hầu hết chúng ta nhìn ngắm. Và nếu nhìn hoàng hôn, bạn sẽ nhìn trong bao lâu? Từ lúc bầu trời chớm những mảng cam cho đến khi đỏ rực lên phút chốc và lịm dần sang xanh sẫm rồi tối hẳn, hay chỉ là vài giây bâng quơ đưa mắt lên rồi lại quay về công việc. Tôi còn nhớ trong một buổi chiều rất bận bịu của một ngày tháng Tư hoặc tháng Năm năm ngoái – bạn biết đấy, hai tháng này dường như là thời điểm nắng tắt muộn hơn, hoàng hôn kéo dài hơn các thời điểm khác trong năm; vì vậy, hôm đó tôi đã có chút ỷ y. Tôi nhớ rằng mình khá mệt mỏi và chợt quay qua nhìn khung cửa sổ, hoàng hôn khi ấy chỉ là một mảng màu cam nhỏ bé hòa quyện với sắc xanh ngọc lục bảo đã dịu nhẹ của bầu trời tạo mảng màu pastel êm đềm, nhìn rất thích mắt. Tôi cứ muốn ngắm nhìn mãi nhưng lại tự nhủ phải quay về với công việc thôi, và cũng theo kinh nghiệm của tôi, nếu bầu trời chưa rực sáng hẳn kiểu “một phút huy hoàng rồi chợt tắt” mà cứ dịu nhẹ như thế thì nó sẽ còn le lói – không hẳn là suốt trăm năm nhưng chí ít là trong khoảng thời gian khá dài nữa. Khi ấy, mặt trời tròn như lòng đỏ trứng gà – xin lỗi vì phép so sánh quá cũ kĩ này, vẫn đương nằm trên ngọn cây đứng chắn trước một tiệm karaoke – điều đó càng thêm cơ sở khiến tôi tự tin mà rời mắt khỏi bức tranh tuyệt đẹp đó trong phút chốc để quay trở lại với bản thảo còn đang làm dở. Tôi nhớ rằng mình không đọc được nhiều và thời gian chưa trôi qua được lâu, chỉ tầm khoảng 15 – 20 phút sau đó, qua cảm nhận ánh sáng nhạt dần nơi khóe mắt, trang bản thảo trước mắt dần mất đi màu nắng tự nhiên, thay vào đó là sắc trắng nhân tạo của đèn neon xâm chiếm, tôi mới giật mình ngẩng nhìn ra khung cửa sổ thì thấy lúc này, mặt trời đã lặn xuống ngọn cây trước tiệm karaoke, bị nuốt trọn trong màu xanh thẫm lá cây, như một loài sinh vật bị bóp nghẹt hơi thở, yếu ớt hắt ra chút khí cam sau cùng trên nền trời xanh sẫm. Nhưng loài thực vật ăn mất sự tồn tại của nó trong ngày hôm nay – cái cây ấy, rồi cũng sẽ lại sớm bị nuốt trọn bởi một quái vật to lớn hơn: bóng tối khôn cùng của đêm. Chúng ta, ai mà không sợ con quái vật này chứ – dù trong ý thức rõ ràng hay chỉ phảng phất trong tiềm thức, tôi tin là ta đều sợ. Vì sợ nên qua bao năm tháng, ta mới hình thành cách lưu giữ ánh sáng: từ ánh lửa thời nguyên thủy cho đến bóng đèn thời hiện đại. Nỗi sợ này đúng cả về mặt vật lí lẫn ý thức. Bóng tối vật lí sẽ giúp ta dễ chìm vào giấc ngủ hơn và tốt cho não bộ lẫn da khi được nghỉ ngơi, nhưng nó chỉ thật sự êm dịu ru ta ngủ khi trong ý thức của ta không tối hoàn toàn, ta biết có một vùng sáng sẽ chờ đợi ta vào ngày mới khi thức dậy – vùng sáng đó nhỏ hay lớn là tùy thuộc vào trạng thái tinh thần của mỗi người. Nhưng nếu trong lòng ta chỉ là bóng tối, kết hợp với bóng tối vật lí bên ngoài; khi nhắm mắt, cả hai vùng bóng tối đó cộng hưởng sẽ thành những làn sóng đêm dập dờn dữ dội, lay động ý thức ta tròng trành, chao nghiêng, xô qua đổ lại, mất thăng bằng rồi thao thức không thể nào ngủ được. Hoặc ngược lại, cả hai hợp thành vực sâu hun hút như một tròng mắt đen vời vợi khiến ta chỉ muốn nhảy xuống với thứ ảo tưởng có thể dò được độ sâu của bóng tối, hay nỗi lòng tuyệt đối của một ai đó. Chỉ là ta sẽ cứ chìm vào vực sâu, bóng tối, đáy mắt, và giấc ngủ không lối thoát. Thế nên, có cho mình chút niềm tin về ánh sáng còn sót lại – theo cả nghĩa vật lí lẫn ý thức thì vẫn hơn đúng không?

Vậy là, ánh hoàng hôn của ngày hôm ấy đã tắt rất nhanh – nhanh hơn rất nhiều so với thời gian tôi dự kiến. Tôi cảm thấy tiếc nuối khi mình không thể chứng kiến trọn vẹn quá trình chuyển sắc dữ dội xảy ra chỉ trong vài phút từ tông màu pastel sang hẳn dark theme. Nhưng hoàng hôn là như thế. Cũng giống như mây trên bầu trời thôi. Đó là những thứ mà chỉ cần nhìn vài giây, thậm chí một, hai phút, bạn sẽ có ảo tưởng rằng nó dường như không bao giờ thay đổi, hoặc sẽ thay đổi rất chậm; để rồi khi ngoảnh đầu đi, chỉ trong phút chốc, cảnh sắc xưa đã không còn nữa. Nhưng dường như mọi thứ trong cuộc đời cũng tuân theo qui luật này, chỉ là ở một cấp độ rộng lớn hơn. Bài học này có lẽ chúng ta đã biết quá rõ rồi nhưng vẫn thường hay quên: khi một điều ở bên cạnh ta, ta thường hay nghĩ nó sẽ không thay đổi; qua năm tháng, ta dần đánh mất sự trân trọng đã từng có; và đến một ngày, khi nó biến mất, nhận ra nó quí giá như thế nào, ta có hối hận thì cũng đã muộn. Đương nhiên, hoàng hôn thì không như thế. Nó sẽ luôn trở lại vào ngày mai. Nhưng có phải những người yêu hoàng hôn, khi ngắm nhìn cảnh sắc này đều cảm thấu triết lí đó? Hoàng hôn, mây, cũng như cả bầu trời kia, xuất hiện mỗi ngày rồi biến mất và lại quay trở về vào hôm sau, có phải để nhắc nhở chúng ta bài học phải trân trọng hiện tại? Nhưng nếu suy nghĩ vấn đề theo câu châm ngôn quen thuộc: “Không ai tắm hai lần trên một dòng sông,” bạn sẽ thấy rằng hoàng hôn cũng giống như vậy thôi: “Không ai ngắm cùng một hoàng hôn hai lần.” Hoàng hôn của ngày hôm nay khi đã tàn thì thực sự đã chết. Một hoàng hôn mới sẽ được sinh ra vào ngày mai. Từng ngày, mỗi một sắc cam, xanh, tím đều phân bổ ở những vị trí khác nhau trên bảng màu, bố cục của mây cũng khác biệt. Mỗi hoàng hôn là một em bé chào đời vào lúc bốn giờ chiều và chỉ sống được tối đa đến sáu giờ chiều cùng ngày hôm đó. Nhưng trong thời gian ngắn ngủi lưu lại dương gian này, em đã hân hoan hòa ca bằng những biểu cảm phong phú của mình như một người họa sĩ thoải mái đi những nét cọ phóng khoáng, không bị ràng buộc bởi bất cứ điều gì. Cũng có khi, em chỉ nhẹ nhàng cất lên một giai điệu mộc mạc bằng sắc cam duy nhất rồi biến mất. Nhưng dù thế nào, bản thân em khi sinh ra cũng đã là một tác phẩm nghệ thuật tuyệt đẹp giúp ích cho bao người theo những cách khác nhau. Vì vậy, tôi rất thích cách em trân trọng hoàng hôn mỗi ngày bằng việc chụp những bức ảnh, tạo thành Sunset Project của riêng em. Tôi nhớ rằng lần nào gặp em mà nếu vào buổi chiều, dù câu chuyện đang sôi nổi hay dần lắng xuống, em cũng sẽ bảo tôi dừng lại trong phút chốc để em có thể chụp ảnh hoàng hôn. Và khi lưu giữ lại được hoàng hôn ngày hôm ấy, tôi có thể nhận ra em đã rất vui. Đôi khi vào tối ngày hôm đó, em sẽ chia sẻ lại cho tôi bức ảnh hoàng hôn em đã chụp lúc chiều. Với tôi, chúng đều là những kiệt tác từ tự nhiên, từ đôi tay em gầy và từ đôi mắt như thấu suốt mọi lẽ đời của em. Em sinh vào buổi sáng sớm ngày cuối cùng của năm. Nếu như xét thời gian một năm bằng tỉ lệ của một ngày thì chẳng phải buổi sáng của ngày cuối cùng trong tháng 12 sẽ có vai trò giống như hoàng hôn của năm đó trước khi bước dần vào tối giao thừa giữa năm cũ và năm mới hay sao? Phải chăng vì vậy mà em yêu hoàng hôn hơn bình minh, dù đúng ra, theo như trí nhớ của tôi thì em sinh vào tầm năm giờ sáng – thời khắc của bình minh? Nhưng tôi cũng cảm thấy, em hợp với hoàng hôn hơn là bình minh. Bình minh cũng yên bình nhưng là sự yên bình để báo hiệu một ngày mới lại bắt đầu, kéo theo sau đó là muôn vàn âm thanh nhộn nhịp của cuộc sống khi mọi người hối hả, tất bật cuốn theo guồng quay của nó. Còn sự yên bình của hoàng hôn thực sự là để báo hiệu mọi người nên nghỉ ngơi đi, đã đến giờ nghỉ rồi. Vào những hôm tôi làm việc chăm chỉ, khi phát hiện ra hoàng hôn đã đến, tôi cảm thấy cảnh tượng ấy như đang muốn động viên tôi: “Bạn đã làm việc chăm chỉ cả ngày rồi, hết giờ làm rồi, bây giờ là lúc để nghỉ ngơi.” Còn vào những hôm tôi lười biếng cả ngày, khi hoàng hôn ghé thăm, tôi cũng không có cảm giác nó đang giễu cợt hay trách móc gì tôi, chỉ đơn giản nhẹ nhàng nhắc nhở và ủi an: “Bạn thấy không, một ngày dần tàn rồi đó. Đừng để một ngày phải trôi qua trong hối tiếc như vậy nữa. Nhưng dù sao thì ngày cũng tàn rồi, hôm nay chưa làm được gì nhưng bạn hãy cứ nghỉ ngơi để mai lại bắt đầu.” Hoàng hôn không tạo cho tôi cảm giác áp lực giống như bình minh, khi hoàng hôn buông xuống và sau đó đêm tối đến, tôi thực ra có thể lựa chọn làm việc hoặc chơi đùa theo ý mình – đương nhiên vào những thời điểm deadline thúc ép mà vẫn lựa chọn chơi đùa thì hậu quả sẽ rất nghiêm trọng. Nhưng nếu bình minh của ngày mới đến mà tôi vẫn chưa nghĩ ra được hôm nay cần làm gì thì trong lòng tôi sẽ có ít nhiều hoang mang. Còn với riêng em, tôi không biết em có yêu bình minh không, em suy nghĩ gì về bình minh, em có từng chụp cảnh mặt trời mọc không…; nhưng tôi biết bản thân em đã luôn là một bình minh, hoặc em đã luôn cố gắng là một bình minh – vượt qua bóng tối của đêm hôm trước để nhiệt thành miệt mài vào sáng hôm nay. Em lúc nào cũng chăm chỉ, nghiêm túc với công việc như một mặt trời tất bật đều đặn làm công việc của mình mỗi ngày. Nhưng mặt trời cũng có lúc mệt mỏi và cần nghỉ ngơi. Thế nên chúng ta mới có hoàng hôn và sau đó mặt trời chuyển ca làm việc vào buổi tối cho mặt trăng. Em thấy đó, khỏe mạnh như mặt trời mà cũng có lúc đình công đấy thôi. Vậy mà bao năm qua, em – một cô gái lúc nặng cân nhất là 45 kg cũng chỉ dám yêu hoàng hôn và bản Clair de Lune để thầm hình dung về một ánh trăng êm dịu trong chút thời gian nghỉ ngơi hiếm hoi em có được. Em chưa từng thực sự nghỉ ngơi, em chỉ yêu nhưng chưa từng thực sự là hoàng hôn, mặt trăng của riêng em. Em đã luôn là mặt trời, là ngày dài bất tận nối liền vào đêm. Vậy thì em ơi, em xứng đáng có được sự nghỉ ngơi em mong muốn. Bất cứ khi nào em cần, em hãy cho phép mình là một hoàng hôn, mặt trăng của riêng em với ánh sáng êm dịu, tận hưởng sự yên bình tự tại. Bởi vì em luôn xứng đáng với cả mặt trời và mặt trăng, bình minh lẫn hoàng hôn, tất thảy mọi điều tốt đẹp nhất trên cuộc đời này.

Em đừng sợ một khi cho phép mình là hoàng hôn và mặt trăng thì sẽ mãi chìm trong sự nghỉ ngơi vô độ, bị kéo lùi về phía sau so với mọi người. Kết thúc và bắt đầu chỉ là hai khái niệm tương đối, bởi lẽ khi kết thúc một điều cũ cũng đồng nghĩa với việc khởi đầu một điều mới, và khởi đầu một điều mới cũng đồng nghĩa với việc kết thúc một điều cũ, hai hành động này thường diễn ra song song nên ta khó lòng nói được đó là khởi đầu hay đó là kết thúc. Nếu qui đổi “bắt đầu” thành “làm việc”, “kết thúc” thành “nghỉ ngơi”, ta cũng sẽ có một kết quả tương tự. Ta làm việc là để được nghỉ ngơi, và ta nghỉ ngơi cũng là để sẽ có thể tiếp tục làm việc trong tương lai. Vì vậy, em hãy cứ nghỉ ngơi mà đừng bận tâm lo âu quá nhiều điều nhé.

Em bình yên như hoàng hôn.

Và dù không cố tình, thậm chí đôi khi còn cố ý che giấu mình sau những bộ trang phục đen, em vẫn rực rỡ như mặt trời vì nội lực toát ra từ bên trong em.

Em có đủ cả một ngày trong em, từ sáng tinh mơ đến tối khuya mờ, trọn vẹn, nguyên khôi.

Vậy nên, em sẽ ổn thôi.

Kodaki

Click to comment

Viết bình luận

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Trà chiều

Văn hóa đọc tại Việt Nam: Hành trình tỉnh thức trong thời đại mất tập trung

Khi cả thế giới đang quay cuồng trong cơn lốc của tốc độ, của công nghệ số và mạng xã hội, văn hóa đọc – vốn là một hoạt động tĩnh tại, cô độc và đòi hỏi sự kiên nhẫn – bỗng trở thành hiện tượng lạ giữa đời sống hiện đại.

Published

on

Một cú chạm màn hình có thể đưa bạn tới bất kỳ đâu: từ buổi hòa nhạc ở Vienna đến một bữa ăn đường phố ở Bangkok, từ những khoảnh khắc riêng tư của người xa lạ đến bản tin thời sự lúc rạng đông. Nhưng càng dễ dàng kết nối, chúng ta lại càng khó khăn trong việc lắng nghe chính mình. 

Và trong cuộc hành trình ấy, đọc sách - hành động tưởng như đã cũ kỹ, đang âm thầm trở lại như một nơi trú ẩn cuối cùng của tâm hồn hiện đại.

Văn hóa đọc không chỉ là việc “đọc sách”

Văn hóa đọc không nên được định nghĩa đơn giản chỉ là hành vi tiếp nhận văn bản in ấn, cần phải nhìn nó như là một cấu trúc hệ giá trị, nơi người đọc không chỉ tiêu thụ thông tin, mà còn tương tác với tri thức, phản tư, và từ đó tạo ra tầng sâu văn hóa cá nhân. Nên hiểu đọc là một hành vi văn hóa, không chỉ là kỹ năng.

Thế nhưng, tại Việt Nam, hành vi đọc nhiều khi bị giản lược thành “hoạt động học thuộc”. Cái gốc của việc đọc để hiểu mình và hiểu thế giới vẫn còn mờ nhạt trong đời sống học đường lẫn đời sống đô thị.

Chúng ta từng được dạy rằng đọc là để biết nhiều hơn. Nhưng biết không đồng nghĩa với hiểu. “Biết” là quá trình tiếp nhận và lưu trữ dữ liệu dưới dạng thông tin. “Hiểu” vượt lên trên điều đó - nó đòi hỏi sự tham gia của trải nghiệm cá nhân, khả năng phân tích, đồng cảm và cả những va chạm nội tâm. Một tác phẩm có giá trị không chỉ cung cấp tri thức ngoại tại, mà còn tạo điều kiện cho chủ thể tiếp nhận được soi chiếu, phản tỉnh từ đó nhận diện những lớp ẩn sâu của bản thể qua hình ảnh của người khác trong trang sách. 

Khi một đứa trẻ đọc Những tấm lòng cao cả, em sẽ không chỉ học đạo đức, mà bắt đầu cảm nhận được trái tim nhân loại. Khi một thiếu niên lần đầu đọc Người xa lạ của Camus, cậu ấy có thể không lý giải nổi thế giới, nhưng sẽ bắt đầu đặt câu hỏi về nó và về chính mình.

Vấn đề không nằm ở việc thiếu sách, mà thiếu “thái độ văn hóa” với sách

Mặc dù Việt Nam có hơn 30.000 đầu sách xuất bản mỗi năm (theo Cục Xuất bản), thế nhưng lượng sách bán ra tập trung chủ yếu ở thể loại giải trí, ngôn tình, self-help, còn các dòng sách triết học, văn hóa, nhân văn… chiếm tỷ lệ nhỏ hơn. Ta không thiếu sách, ta thiếu một nền tảng thẩm mỹ và nhân văn để lựa chọn sách một cách có chủ đích.

Nguyên nhân không chỉ nằm ở thời đại số làm thay đổi thói quen tiếp nhận thông tin, mà còn nằm ở cách giáo dục về đọc sách. Tại nhiều trường học, việc đọc vẫn gắn liền với hình thức kiểm tra, chấm điểm, làm bài văn nghị luận sách giáo khoa - điều khiến đọc sách trở thành một “nghĩa vụ” hơn là một hành trình khám phá. Gia đình, các bậc phụ huynh còn chưa thực sự nghiên cứu và đặt mối quan tâm lớn lao cho việc giáo dục con trẻ dẫn đến việc các em phụ thuộc quá nhiều vào các thiết bị công nghệ. 

Nhưng tín hiệu đáng mừng là trong những năm gần đây, chúng ta chứng kiến sự nở rộ của các phong trào đọc sách tự phát, không phải từ chỉ đạo hành chính, mà từ những con người đang đi tìm lại bản thân giữa cơn hỗn loạn của thông tin.

Đáng chú ý, sự phát triển của nền tảng số cũng không còn là lực cản, mà đang dần trở thành đòn bẩy cho việc tiếp cận sách: audio book, book podcast, nền tảng chia sẻ tóm tắt sách hay các cộng đồng đọc sách online đang lan tỏa mạnh mẽ. Sách không còn là một vật thể bất động mà trở thành dòng chảy đồng hành với sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ, âm thanh và cảm xúc.

Tất cả đang làm sống lại một giá trị xưa cũ: sự tĩnh lặng nội tâm. Đọc sách giờ đây không chỉ là tiếp nhận thông tin, mà là một hành động phản kháng với sự phân tán, ồn ào, và tiêu dùng giải trí mang tính chất "mì ăn liền".

Văn hóa đọc trong thời đại “siêu dữ liệu”

Thách thức lớn nhất với văn hóa đọc trong thời đại kỹ thuật số không phải là sự biến mất của sách giấy, mà là sự thoái hóa khả năng tập trung, năng lực phản tư và thái độ nghiêm túc của con người với tri thức. Chúng ta sống trong thời đại mà nội dung có thể bị tiêu thụ như thức ăn nhanh, nơi mọi người “đọc để phản ứng”, thay vì “đọc để cảm nghiệm”. Bởi vậy, chọn đọc - nhất là đọc sâu, đọc chậm giờ đây không chỉ là một lựa chọn mang tính trí tuệ, mà còn là một cách gìn giữ bản thân trước sự xao nhãng của thế giới hiện đại.

Đọc là kháng cự lại tốc độ. Là từ chối cái dễ. Là chọn cái sâu - dù biết nó chậm.

Văn hóa đọc giờ đây không chỉ là sách, mà còn là cách ta sống. Không chỉ là hành động cá nhân. Nó phản ánh cả một văn hóa. Một đất nước biết trân trọng sách là một đất nước không dễ bị lãng quên ký ức. Một thế hệ đọc sách là một thế hệ có nội lực.

Ở Việt Nam, từng có một thế kỷ mà sách được đọc bằng ánh đèn dầu, được chép tay, được truyền tay như những báu vật. Sách đi qua chiến tranh, qua đói nghèo, qua đạn bom, nhưng vẫn sống. Vấn đề của hôm nay không phải là thiếu sách, mà là quá nhiều thứ giành giật tâm trí ta khỏi sách.

Vấn đề sâu xa hơn: ta không còn coi đọc là một phần của việc sống đẹp. Thế giới đang dần lãng quên sự im lặng, sự chậm rãi, sự suy tư. Trong truyền thống tư tưởng phương Đông, đọc không phải là phương tiện để đạt được cái bên ngoài, mà là trở về với cái bên trong. Từ thời Lão - Trang, việc học, việc đọc vốn gắn liền với sự tĩnh tại của tâm. Đọc là tu thân. Đọc là dưỡng khí. Đọc là hành động đi ngược lại với sự xao động của đời sống, để khơi mở “minh tâm kiến tánh”, thấy lại chân diện mục của chính mình. 

Ngày xưa, các nho sĩ khi đọc sách thường đặt một bát nước trong veo bên cạnh, để “nếu tâm xao động thì nước đục” như một cách tự phản tỉnh. Người đọc không chỉ là kẻ truy cầu tri thức, mà còn là người gìn giữ đạo lý, tiết tháo và sự lặng thầm bền bỉ của văn hóa.

Trong thời đại siêu kết nối hiện nay, nghịch lý lớn nhất là con người càng lúc càng rỗng hơn giữa vô số dữ liệu. Chúng ta “biết” rất nhiều thứ nhưng lại hiểu rất ít điều, và càng ít sống sâu. Văn hóa đọc nếu được xem là một hệ sinh thái văn hóa bền vững - chính là cơ chế tự phòng vệ của trí tuệ trước sự tha hóa của thị hiếu và tốc độ.

Bởi vì đọc không chỉ là để “biết”, mà để nghi ngờ cái mình biết. Không chỉ để “giỏi lên”, mà để hiểu mình và hiểu người hơn. Và không chỉ để có tri thức, mà để trở nên người hơn trong thế giới ngày càng thiếu vắng chất người. 

Đọc - tự bản thân nó là một hành động kháng cự lại sự lãng quên, sự cạn mỏng và cả sự dễ dãi. Nó khơi mở lại điều tưởng như đã mất: một chiều sâu văn hóa không thể số hóa, không thể sao chép, thứ văn hóa được chưng cất từ mỗi lần lật trang, từ mỗi khoảnh khắc im lặng tự đối diện chính mình. Để được sống với một trái tim có lớp lang. 

Và nếu phải chọn một hành động lặng lẽ nào đó để định nghĩa tinh thần của một dân tộc đang muốn trở mình từ bên trong, thì đó hẳn phải là: đọc sách.

Ngọc Trâm

Đọc bài viết

Trà chiều

Vẻ đẹp từ những cuộc đời bình thường

Không cần phải nổi bật, bạn vẫn có thể sống một đời ý nghĩa.

Published

on

Làm người bình thường giờ đây bị ngầm hiểu là một thất bại trong một thế giới say mê những con người xuất chúng. Từ những giải vàng trong các trường tiểu học đến danh hiệu “nhân viên xuất sắc của tháng”; từ những tấm hình, thước phim được chọn lựa kĩ càng để đăng trên Instagram đến cuộc đua trở thành “phiên bản rực rỡ nhất của chính mình”, văn hóa của chúng ta không ngừng nâng cao chuẩn mực cho những tính từ “thành công”, “xứng đáng” hoặc thậm chí là “đủ”. Nhưng liên tục chạy đua để trở thành người xuất chúng liệu có khiến chúng ta hạnh phúc hơn hay chỉ đang gieo thêm lo âu, mặc cảm và đứt gãy trong kết nối giữa người với người?

Ẩn giấu trong những cuộc đời không mấy nổi bật vẫn tồn tại sự bình yên sâu lắng, đích đến đáng quý, thậm chí là vẻ đẹp đáng tôn vinh. Có lẽ đã đến lúc ta nên giành lại chân lý ấy - rằng không cần rực rỡ để sống một đời đáng sống.

Những chuẩn mực ngày càng leo cao

Ngay cả trẻ con giờ đây cũng không thoát khỏi chuỗi dài những kì vọng từ gia đình và xã hội. Trước kia, thời chúng ta đi học, “trung bình” được coi là nền tảng để phấn đấu, không có gì đáng xấu hổ. Nhưng nhìn xem, lũ trẻ bây giờ đang bị áp lực phải trở thành những người có thành tựu từ khi còn chưa học được cách chơi đùa vô tư. Giành được điểm A vẫn bị coi là chưa đủ tốt nếu chúng không mang thêm giải thưởng, tham gia hoạt động ngoại khóa và trong vai những người dẫn dắt, lãnh đạo đội nhóm. Những rào chắn vô hình không ngừng cao lên, vì thế chẳng ngạc nhiên khi những sinh viên mới bước vào ngưỡng cửa đại học hay thị trường lao động đã kiệt sức thay vì hạnh phúc. 

Mạng xã hội chỉ đổ thêm dầu vào lửa, đốt cháy cuộc đua kì vọng ấy hơn. Không dừng lại ở việc lướt xem những khoảnh khắc rực rỡ của người khác, chúng ta bắt đầu so sánh với cuộc đời chưa được đánh bóng của bản thân. Đọc được câu chuyện về những bạn trẻ 22 tuổi khởi nghiệp, đi du lịch vòng quanh thế giới, tự sắm nhà riêng - ta cảm thấy mình tụt lại vì mỗi ngày chỉ dậy đi làm và thanh toán hóa đơn. Những điều ấy trước kia từng được coi là phi thường, nay bỗng hóa tiêu chuẩn tối thiểu.

Ngay cả trong đời sống riêng, áp lực vẫn len lỏi. Ta phải là những người yêu lý tưởng, cha mẹ dịu dàng, giỏi chăm sóc bản thân và công dân đầy chánh niệm - tốt nhất là xong hết trước 9 giờ sáng. Người ta truyền nhau một quan niệm hiện đại, rằng: bạn đang lãng phí tiềm năng nếu không tối ưu từng giây phút của cuộc đời mình.

Nhưng nếu tiềm năng không phải là một chiếc thang để leo, mà là một không gian để ta an trú thì sao?

Phẩm giá ẩn sau lựa chọn một đời an yên

Hãy đổi cách ta kể câu chuyện. Sẽ ra sao nếu một cuộc sống “tầm trung” lại chính là một công việc đủ nuôi sống bản thân, những mối quan hệ đầy yêu thương, và một mái nhà rộn tiếng cười xen lẫn tiếng bát đũa? Không phải thứ để ta trốn chạy khi nhắc đến, mà là điều đáng để gìn giữ và trân trọng đúng không?

Thật tuyệt khi bạn xuất hiện trên mạng xã hội với những khoảnh khắc như vậy, dù cho chẳng có lời tán dương nào. Chúng ta vẫn luôn cần một người bạn chân thành, một người lạ biết cảm thông, và một đồng nghiệp đáng tin cậy. Những vai trò ấy hiếm khi xuất hiện trên mạng xã hội, nhưng chúng là sợi chỉ âm thầm dệt nên kết cấu bền chặt của xã hội -  điều mà danh vọng và tiền bạc đôi khi không thể làm được.

Hãy nghĩ về những giáo viên, lao công, y tá, tài xế, đầu bếp, điều dưỡng - những con người mà công việc thầm lặng của họ vẫn đang giữ cho thế giới vận hành. Họ có thể không bao giờ được gọi tên rộng rãi, nhưng công sức của họ chạm đến cuộc sống của biết bao người. Những tên gọi nghề nghiệp nghe có vẻ “bình thường”, nhưng những gì họ làm được thì không hề nhỏ bé.

Bình thường không có nghĩa là tầm thường. Đó là sự biết đủ với những gì bạn có, thay vì liên tục đem so với những cuộc đời khác. Đó là việc bạn hiểu rằng mình không thất bại chỉ vì không xuất chúng - chỉ cần là một con người đã luôn là điều đặc biệt. 

Những đánh đổi phía sau niềm tin phải trở nên xuất chúng

Bị cuốn vào cuộc đua theo đuổi sự vĩ đại thường dẫn ta đến tình trạng kiệt sức, lo âu và cô đơn. Chủ nghĩa cầu toàn gây ra chứng tê liệt cảm xúc, còn việc so sánh khiến ta đánh mất niềm vui. Ai cũng có thể “trên mức trung bình” - rõ ràng về mặt thống kê quan niệm này sai. Ấy vậy mà xã hội vẫn tiếp tục bán giấc mơ ấy, và ta vẫn tiếp tục mua nó, rồi cảm thấy mình chưa bao giờ đủ.

Ở một góc độ khác, việc tôn vinh thành công thái quá cũng hình thành một tâm thức thiếu hoàn thiện: nếu chỉ có một vài người ở đỉnh cao, thì phần còn lại ắt phải là kẻ thua cuộc. Nhưng cuộc sống đâu phải là một bảng xếp hạng, nó là bức tranh khảm đầy những niềm vui nhỏ bé, những khoảnh khắc yên tĩnh, và những kết nối thành thật giữa con người với nhau.

Ta chỉ thực sự sống trong hiện tại khi ngừng đuổi theo những cột mốc tiếp theo. Ta có thể tìm thấy sự đủ đầy, không phải trong việc trở nên khác biệt, mà trong cảm giác được thuộc về gia đình, cộng đồng và chính bản thân mình.

Viết lại định nghĩa “cuộc đời ý nghĩa”

Định hình lại những gì là cốt lõi của cuộc sống đòi hỏi sự can đảm - nhất là trong nền văn hóa đầy rẫy phô trương. Nó đồng nghĩa với việc khước từ lối sống "cày cuốc", chọn thầm lặng thay vì tiếng tăm, chọn sống sâu thay vì sống gấp, chọn sống đúng với hệ giá trị riêng của bản thân thay vì đứng trên những tiếng vỗ tay hào nhoáng.

Một cuộc đời ý nghĩa không được xây nên từ giải thưởng hay thuật toán mà được dệt từ những cuộc trò chuyện chân thật, những thói quen bồi đắp nên chúng ta, những bữa cơm trong gian bếp, những bước đi chậm rãi, những cử chỉ tử tế nhỏ nhoi - và nghỉ ngơi mà không mang theo cảm giác tội lỗi.

Hà Nhi dịch từ Psychology Today

Đọc bài viết

Trà chiều

“Cạm bẫy tiện lợi” của AI

Published

on

Vào thứ Sáu ngay trước ngày khai mạc Hội sách Thiếu nhi Bologna, OpenAI đã tung ra công nghệ tạo hình ảnh mới tích hợp trong GPT-4o. Công nghệ này giới thiệu các khả năng đa phương thức tiên tiến, cho phép người dùng tạo ra những hình ảnh vô cùng chi tiết bằng nhiều phong cách nghệ thuật đa dạng. Gần như ngay lập tức, người dùng đã thử tạo hình ảnh theo phong cách thẩm mỹ đặc trưng của Studio Ghibli và thử nghiệm với nhiều phong cách minh họa sách thiếu nhi kinh điển. Độ chính xác của kết quả và khả năng bắt chước các họa sĩ minh họa nổi tiếng của công nghệ này đã thực sự gây sốc cho những người đang tề tựu tại Bologna.

Nổi bật trong các tiếng nói quan ngại về những bước tiến mới này là Nurgül Senefe, họa sĩ minh họa người Thổ Nhĩ Kỳ. Bà là nhà sáng lập của tổ chức vận động Illustrator’s Platform và Mạng lưới ZNN, một công ty đại diện tác giả và họa sĩ minh họa, đồng thời là Tổng Thư ký của Diễn đàn Họa sĩ Minh họa Châu Âu. Bà Senefe chia sẻ với tờ Publisher Weekly rằng, “sự lười biếng trong nhận thức” đang đe dọa khiến con người ngày càng phụ thuộc vào AI.

Bà Nurgül Senefe. Nguồn: Diễn đàn Họa sĩ Minh họa.

Từ kinh nghiệm điều hành một tổ chức với 400 nhân sự đang tận tâm bảo vệ quyền của họa sĩ minh họa và xây dựng những phương thức kinh doanh bền vững, bà Senefe cho rằng: “Điểm yếu lớn nhất của con người là cảm giác vui sướng đến từ sự tiện lợi mà AI mang đến”.

Mạng lưới ZNN hoạt động như một cầu nối trung gian giữa họa sĩ và bên đặt hàng, giúp thiết lập các quy chuẩn tối ưu cho ngành, đồng thời giám sát quy trình đặt hàng tác phẩm. Công việc của họ nay càng trở nên cấp bách hơn bao giờ hết khi AI ngày một tác động mạnh mẽ đến lĩnh vực sáng tạo.

“Đặc biệt với trí tuệ nhân tạo, chúng tôi đang nỗ lực xây dựng một nền tảng để đại diện cho quyền lợi của họa sĩ minh họa”, bà Senefe cho biết.

Khi khảo sát các thành viên trong tổ chức, bà Senefe thường đưa ra một câu hỏi lấy ví dụ từ bộ phim Ma trận (The Matrix), hỏi họ sẽ chọn viên thuốc nào – đỏ hay xanh. “Mọi người đều nói, ‘Tôi sẽ chọn viên màu đỏ’, bà kể lại, dùng phép ẩn dụ này để nhấn mạnh tầm quan trọng của việc giữ chính mình “tỉnh táo nhận thức về những gì đang diễn ra hôm nay”.

Mối bận tâm hàng đầu của bà Senefe xoay quanh chính bản chất của con người. “Nếu bạn không ý thức được hành vi của mình, nó sẽ dần định hình nên tính cách của bạn.” Dù vấp phải sự phản đối từ nhiều chuyên gia sáng tạo – “Mọi người nói chúng ta không sử dụng AI tạo sinh, chúng ta chống lại nó”, bà vẫn quan sát thấy người ta tiếp tục thử nghiệm công nghệ này và ghi nhận rằng một số người cho biết nó “khá tiện lợi”.

Bà Senefe nhận định: Yếu tố tiện lợi này chính là mấu chốt của vấn đề. Bà cũng đưa ra các ví dụ tương tự trong đời thực. “Nếu bạn để ý, tôi chắc chắn bạn sẽ thấy ở ga tàu điện hoặc nhà ga xe lửa, mọi người xếp hàng dài hàng mét chỉ để đi thang cuốn, nhưng tại sao họ không leo thang bộ cơ chứ?” Các ví dụ khác bao gồm sự lệ thuộc của xã hội vào thức ăn nhanh, bất chấp những rủi ro sức khỏe đã được chứng minh, hay việc nhiều bậc cha mẹ dùng máy tính bảng làm "người giữ trẻ kiểu mới cho con” khi quá tải hay xao nhãng.

Họa sĩ Hayao Miyazaki, đồng sáng lập Studio Ghibli luôn thể hiện sự phản đối mạnh mẽ đối với AI trong sáng tạo. Trong bộ phim tài liệu Never - ending man: Hayao Miyazaki năm 2016, khi được giới thiệu về một dự án hoạt hình sử dụng AI, ông Hayao Miyazaki đã thẳng thừng chỉ trích công nghệ này. Ông gọi nó là "một sự xúc phạm đến cuộc sống" và nhấn mạnh rằng nghệ thuật không chỉ là kỹ thuật mà còn là cảm xúc, trải nghiệm và tinh thần con người.

Bà Senefe tỏ ra lo lắng về một khả năng trong tương lai, nơi những người làm sáng tạo cuối cùng sẽ phải “làm việc cho máy móc”, khi các nhà xuất bản có khả năng chọn AI thay vì sản phẩm của con người vì chúng “quá tiện lợi, rẻ, hiệu quả và nhanh chóng”.

“Dần dà, chúng ta sẽ quen xem cái ‘chưa đủ’ là đủ, ‘không đẹp’ là đẹp, ‘phi nghệ thuật’ là nghệ thuật. Điều này sẽ kéo tụt mặt bằng giá trị của nhận thức chung, hiểu biết và sự chấp nhận của xã hội, làm thay đổi cả một lĩnh vực mà chúng ta thậm chí không hề hay biết”.

Để mô tả quá trình bình thường hóa đáng lo ngại này, bà Senefe đã đặt hàng một bức tranh minh họa dựa trên ẩn dụ về con ếch trong nồi nước đang nóng dần lên, không nhận ra mối nguy hiểm đang cận kề. Bức tranh này đặt ra một câu hỏi nhức nhối: “Bạn sẽ dùng AI một cách có ý thức và để máy móc phục vụ cho bạn, hay bị AI thống trị và trở thành tay chân cho máy móc?”

“Thử thách lớn nhất của chúng ta trong cuộc đối đầu với AI chính là sự lười biếng trong nhận thức”, bà Senefe kết luận. Bà cho rằng, cũng như sự nghiện ngập và các thói quen độc hại khác, sự phụ thuộc vào AI có thể bén rễ từ từ và len lỏi vào đời sống một cách khó nhận biết nếu giới chuyên môn sáng tạo không duy trì cảnh giác.

Hoàng Thảo dịch từ Publishers Weekly

Đọc bài viết

Cafe sáng