Trà chiều

Vì sao một số người lại mê tít cảm giác sợ hãi?

Khi khoa học lý giải nguyên nhân đằng sau sự quyến rũ của nhà ma, gánh xiếc quái dị và những thú vui rùng rợn thể xác.

Published

on

WHY DO SOME BRAINS ENJOY FEAR?
Allegra Ringo

Thời điểm Halloween, những người ưa thích cảm giác ớn lạnh có thể tận hưởng phim kinh dị và nhà ma với mức giá rẻ bèo đến đáng sợ. Tuy nhiên, nếu sợ hãi là phản xạ sống còn tự nhiên đáp lại một mối đe dọa hoặc hiểm nguy, vì sao chúng ta lại chủ động tìm kiếm cảm giác này?

Tiến sĩ Margee Kerr là nhân viên nghiên cứu xã hội học tại ScareHouse, một địa điểm du lịch nhà ma được xây dựng tại Pittburgh sau cả năm trời lên kế hoạch thiết kế. Cô đồng thời giảng dạy tại trường Đại học Robert Morris và Đại học Chatham, và là người duy nhất mà tôi từng biết với danh hiệu “chuyên gia về nỗi sợ.” Tiến sĩ Kerr rất thành thạo trong lĩnh vực sợ hãi. Tôi đã phỏng vấn cô về định nghĩa nỗi sợ, và vì sao nhiều người lại thích thú chúng đến vậy.

Margee Kerr, ScareHouse

Vì sao một số người thích cảm giác bị dọa, một số khác thì không?

Tiến sĩ Margee Kerr (M.K.): Không phải ai cũng thích sự sợ hãi, và tôi nghĩ mình không phóng đại khi khẳng định rằng chẳng ai muốn bản thân bị đặt vào một tình huống thực sự đe dọa đến tính mạng cả. Nhưng có một vài người trong số chúng ta (chà, rất nhiều người) cực kỳ ham thích những trải nghiệm này. Đầu tiên, sự hưng phấn tự nhiên đến từ phản ứng chiến-hay-chạy (flight-or-flight) cảm giác rất tuyệt. Có những bằng chứng mạnh mẽ chứng minh rằng đây không phải là lựa chọn cá nhân, mà do phản ứng hóa học trong não bộ. Một nghiên cứu mới từ David Zald cho thấy khi đối mặt với tình huống kinh hoàng, mỗi người có phản ứng hóa học khác biệt. Một trong những hoóc-môn chính được tiết ra giữa những hoạt động đáng sợ và ly kỳ là dopamine, và hóa ra một vài cá nhân có khả năng cảm thấy phấn khích từ phản ứng tiết dopamine cao hơn những người khác. Về căn bản, bộ não của vài người khiếm khuyết thứ mà Zald mô tả là “phanh xe” trong quá trình tiết và tái hấp thụ dopamine ở não bộ. Điều này có nghĩa là một số người sẽ rất tận hưởng tình huống ghê rợn và mạo hiểm trong khi một số người khác lại chẳng có chút thích thú gì.

Rất nhiều người ưa những trải nghiệm rùng mình vì, một khi đã qua đi, nó để lại cảm giác tự tin. Hãy nhớ về lần cuối cùng bạn “sống sót” qua một bộ phim kinh dị, hay một căn nhà ma. Có thể bạn đã nghĩ, “ha! Mình đã làm được! Mình đã hoàn thành được!” Vì thế, trải nghiệm này có thể là một cú hích tự trọng hàng thật giá giật. Nhưng nói đi phải nói lại, tự-nhát-ma-bản-thân không dành cho tất cả mọi người, và có rất nhiều lý do tâm lý và cá nhân giải thích cho việc một số người không thích thú lắm. Tôi đã nói chuyện với nhiều người – họ sẽ không bao giờ đặt chân vào nhà ma vì đã thử khi còn bé và bị ám ảnh tâm lý từ đó. Tôi luôn khuyên các bậc phụ huynh kiểm tra kĩ lưỡng nội dung và đánh giá của một địa điểm tham quan nhát ma trước khi dắt con mình theo. Những chất hóa học tiết ra trong quá trình chiến-hay-chạy có tác dụng như keo dán để gây dựng nên những ký ức mạnh mẽ (“những ký ức sáng-tỏ” – flashbulb memory) về những trải nghiệm kinh hoàng, và nếu bạn còn quá nhỏ để hiểu rằng những con quái vật chỉ là hàng giả, đây có thể là trải nghiệm gây sang chấn tâm lý và một điều gì đó bạn mãi không thể nào quên, theo cách thức tồi tệ nhất.

Điều gì diễn ra trong não bộ khi chúng ta cảm thấy sợ hãi? Liệu có điểm gì khác biệt khi chúng ta sợ “một cách vui vẻ” và khi chúng ta thật sự đang sợ hãi không?

M.K.: Để thực sự cảm thấy vui thích với một trải nghiệm đáng sợ, chúng ta phải nhận thức được mình đang ở trong môi trường an toàn. Tất cả đều liên quan đến việc kích hoạt thứ phản xạ chiến-hay-chạy đáng ngạc nhiên để trải nghiệm làn sóng adrenaline, endorphin và dopamine, nhưng trong một không gian hoàn toàn an toàn. Nhà ma làm rất tốt việc này – chúng đem lại cơn giật gân bằng cách kích hoạt một trong những giác quan của chúng ta với những âm thanh khác biệt, gió thổi và thậm chí là mùi hương. Những giác quan này trực tiếp liên kết với phản xạ sợ hãi và kích hoạt phản ứng cơ thể, nhưng não bộ có thời gian để tiêu hóa sự thật rằng chúng không phải là những đe dọa “chân thật.” Não bộ của chúng ta phân tích các mối đe dọa với tốc độ ánh sáng. Tôi đã chứng kiến quá trình này cả ngàn lần từ sau những bức tường tại ScareHouse – ai đó gào lên và giật mình và sau đó lập tức bật cười mím chi. Thật lý thú khi quan sát. Tôi rất hứng thú với việc xem xét những giới hạn của chúng ta, liên quan đến thời điểm và cách thức chúng ta nhận ra hoặc cảm thấy mình an toàn.

Liệu những “thứ đáng sợ” có phẩm chất chung giữa những nền văn hóa khác nhau không, hay chúng có sự khác biệt lớn?

M.K.: Một trong những điều thú vị nhất khi nghiên cứu nỗi sợ là nhìn vào những thành tố xã hội cấu tạo nên chúng, và những nỗi sợ “được học” so với những nỗi sợ dường như thuộc về bản năng, hay thậm chí là di truyền. Khi chúng ta nhìn xuyên thời gian và khắp thế giới, chúng ta nhận ra rằng loài người có thể trở nên sợ hãi bất cứ thứ gì. Thông qua huấn luyện nỗi sợ (kết nối một kích thích thần kinh trung lập với một hệ quả tiêu cực), chúng ta có thể kết nối hầu như mọi thứ với phản xạ sợ hãi. Dĩ nhiên, Baby Albert là trường hợp mẫu mực của kết luận này. Năm 1920, đứa bé đáng thương đã bị huấn luyện sợ chết khiếp thỏ trắng, trước khi những nhà nghiên cứu bị ràng buộc bởi yêu cầu đạo đức. Vì thế chúng ta biết rằng mình có thể “học sợ,” và do đó những giao tiếp xã hội và môi trường nuôi dưỡng sẽ có tác động rất lớn đến việc ta sợ hãi những gì.

Mỗi nền văn hóa đều có những con quái vật siêu nhiên riêng biệt – Chupacabra (Nam Mỹ), Quái vật Hồ Loch Ness, Yokai (quái vật siêu nhiên từ truyện dân gian Nhật Bản), Alps (sinh vật ác mộng Đức) – nhưng chúng đều có một số đặc điểm chung. Theo cách thức nào đó, quái vật có khả năng chống lại những quy luật chung của tự nhiên. Hoặc là chúng quay ngược từ cái chết (hồn ma, ác quỷ, linh hồn), hoặc là chúng thuộc dạng phi-nhân-loại hoặc sinh vật bán-nhân. Điều này chứng minh sự thật rằng vi phạm quy luật tự nhiên là điều đáng kinh sợ. Và thực sự thì, bất cứ thứ gì không hợp lý hoặc gây cho chúng ta chút mâu thuẫn, dù là về mặt nhận thức hay thẩm mỹ, đều rất đáng sợ (những con vật cầm rìu, những gương mặt ẩn sau lớp mặt nạ, những cơ thể méo mó).

Ảnh: BBC

Một đặc điểm chung khác giữa quái vật khắp hành tinh là mối quan hệ bị xóa nhòa với cái chết và thể xác. Con người bị ám ảnh bởi cái chết; đơn giản là chúng ta cảm thấy khó khăn với việc phải lý giải rốt cuộc điều gì xảy ra khi ta qua đời. Những chiêm nghiệm này dẫn đến những con quái vật nổi tiếng, mỗi nền văn hóa lại tạo ra một phiên bản xác-sống riêng biệt, dù là thây ma (zombie), ma cà rồng, những cái xác được tái tạo hoặc tái sinh, hoặc những con ma. Chúng ta muốn tưởng tượng rằng có một cuộc đời mới tồn tại ở thế giới bên kia. Hay thậm chí tốt hơn, tìm ra cách để trường sinh bất tử. Tuy nhiên, phải nhấn mạnh lại rằng, những hành vi này đi ngược với quy luật tự nhiên và do đó rất hãi hùng. Vì thế, dù những con quái vật này có cấu tạo và tên tuổi khác biệt, động cơ và cảm hứng đằng sau sự ra đời của chúng thống nhất khắp địa cầu.

Một số ví dụ ban đầu về việc con người chủ đích nhát ma chính mình là gì?

M.K.: Loài người đã nhát ma chính mình và những người khác từ thời điểm khởi sinh giống loài, thông qua đủ loại phương pháp như kể chuyện, nhảy khỏi vách đá, và nhảy xổ ra hù dọa lẫn nhau từ cái ngóc ngách của hang động tối tăm nào đó. Và chúng ta làm vậy vì những lý do khác nhau – để xây dựng sự đoàn kết đội nhóm, để trẻ em chuẩn bị tinh thần sống sót trong một thế giới đáng sợ, và, dĩ nhiên, để kiếm soát hành vi. Nhưng chỉ trong một vài thế kỷ gần đây, việc nhát ma với mục đích giải trí (và thương mại) mới biến thành một trải nghiệm được săn đón hàng đầu.

Liên quan đến những khám phá buổi đầu về niềm vui khi tự-nhát-ma-mình, một ví dụ ưa thích của tôi có thể được tìm thấy trong lịch sử hình thành tàu lượn siêu tốc. Đường Trượt Băng Nga (The Russian Ice Slide) ra đời, với cái tên chẳng mấy gây ngạc nhiên, như là một đường trượt mở rộng xuống ngọn núi băng tuyết giữa thế kỷ 17. Giống như hiện nay, những người tham gia sẽ ngồi trên xe trượt và phăng phăng lao xuống núi, thi thoảng kèm theo những cú tông đụng nhân tạo để đường đua kịch tính hơn. Trong thế kỷ 18, Đường Trượt Băng Nga trở nên tinh vi hơn, với những thanh xà gỗ và núi tuyết nhân tạo. Cuối cùng, thay vì băng và xe trượt, đường trượt và toa xe được xây dựng để chuyên chở khách hàng băng qua “Những Ngọn Núi Nga.” Những nỗi sợ hưng phấn hơn xuất hiện khi những nhà sáng chế sáng tạo quyết định vẽ thêm những khung cảnh kinh dị trên tường để gây sốc và hù dọa khi khách đi qua. Điều này dần được biết đến như là “Chuyến Xe Bóng Tối.” Ai cũng sợ dựng tóc gáy, nhưng ai cũng thích mê.

Chúng ta không chỉ thích những nỗi sợ thế xác – chuyện ma được kể bên lửa trại trước khi khái niệm trại hè ra đời. Những Nhà Thơ Bia Mộ thế kỷ 18, những người viết về nhện, dơi và đầu lâu, đã trải thảm lót đường cho những nhà văn gothic thế kỷ 19, như Poe và Shelly. Những câu chuyện kinh dị này tạo ra, và tiếp tục truyền tải, kích thích sự hồ hởi trong chúng ta.

Thế kỷ 19 cũng sản sinh tổ tiên của ngành công nghiệp nhà ma. Các sô diễn bên lề hay “Gánh xiếc quái dị,” và bảo tàng và nhà của “những kẻ dị dạng” đã tồn tại từ giữa những năm 1800. Có lẽ trường hợp nổi tiếng nhất là Bảo Tàng Mỹ của Barnum do P. T. Barnum cắt băng khánh thành, người có cái tên chiếm nửa thương hiệu Gánh xiếc Ringling Brothers and Barnum Baily. Bảo tàng của ông chứa chấp những thứ như là thân khỉ đuôi cá dán dính lại, và những mẫu vật khác với mục đích giật gân và hù dọa. Tương tự như những địa điểm nhát ma hiện đại, khách tham quan sẽ xếp hàng để thách thức chính mình, sự gan lì của bản thân và thách thức người khác bước vào sô diễn quái dị để đối mặt với những khung cảnh và biến dạng kinh hãi. So với nguyên thủy là mình khỉ đuôi cá, ngành công nghiệp nhà ma đã có những bước tiến dài – những địa điểm hiện đại sử dụng bối cảnh chất lượng Hollywood, và một lượng điên rồ công nghệ tân tiến, tất cả chỉ để dọa chúng ta sợ phát khóc.

Mẫu vật “Người cá Fiji” của P.T. Barnum xuất hiện trong những sô diễn lề vào thế kỷ 19, được quảng cáo là xác ướp của sinh vật nửa-thú-có-vú-nửa-cá. Trên thực tế, đây là phần thân trên cùng đầu của một con khỉ thành niên khâu dính vào xác một con cá.

Có một quan niệm phổ biến rằng, nếu bạn gặp ai đó lần đầu tiên trong một tình huống ghê sợ, bạn sẽ cảm thấy gắn bó hoặc thu hút bởi người đó hơn là khi bạn gặp họ trong một tình huống bình lặng. Điều này có tính chân thực nào không?

M.K.: Một trong những lý do mọi người thích Halloween là vì dịp này tạo ra những phản ứng cảm xúc mạnh mẽ, và những phản ứng này có tác dụng gây dựng nên những mối quan hệ và ký ức bền chặt hơn. Khi chúng ta vui vẻ hay hoảng sợ, chúng ta tiết ra những hoóc-môn hiệu lực mạnh, như oxcytocin, có tác dụng khiến những khoảnh khắc ấy kết dính trong não bộ. Vì thế, ta sẽ nhớ được người bên ta lúc ấy. Nếu đó là một trải nghiệm tốt lành, chúng ta sẽ thích thú khi nhớ về người ấy và cảm thấy gần gũi họ, nhiều hơn là khi chúng ta gặp họ trong một sự kiện bình thường hoặc trung lập. Shelly Taylor đã bàn về điều này trong bài viết “Khuynh hướng và kết bạn: Nền tảng sinh-hành vi của những mối quan hệ dưới áp lực.” Cô cho thấy chúng ta xây dựng một sự gần gũi đặc biệt với những người cạnh bên khi ta trong tình trạng bị kích thích, và quan trọng hơn, điều này có thể là một điều tốt. Chúng ta là những sinh vật cảm xúc và xã hội. Chúng ta cần nhau trong thời điểm áp lực, vì vậy việc cơ thể chúng ta đã tiến hóa để đảm bảo rằng ta cảm thấy gần gũi hơn với người khác khi lo sợ là hoàn toàn hợp lý. Vậy nên, đúng rồi, hãy dẫn người bạn đang hẹn hò đến nhà ma hay đi tàu lượn siêu tốc, và đó sẽ là một đêm bạn sẽ không bao giờ quên.

Hết.

Aki-ten dịch.

Bài viết gốc được thực hiện bởi Allegra Ringo, đăng tại The Atlantic.


Xem tất cả những bài viết của Aki-ten.


Những bài viết có cùng chủ đề




Trà chiều

Văn hóa đọc tại Việt Nam: Hành trình tỉnh thức trong thời đại mất tập trung

Khi cả thế giới đang quay cuồng trong cơn lốc của tốc độ, của công nghệ số và mạng xã hội, văn hóa đọc – vốn là một hoạt động tĩnh tại, cô độc và đòi hỏi sự kiên nhẫn – bỗng trở thành hiện tượng lạ giữa đời sống hiện đại.

Published

on

Một cú chạm màn hình có thể đưa bạn tới bất kỳ đâu: từ buổi hòa nhạc ở Vienna đến một bữa ăn đường phố ở Bangkok, từ những khoảnh khắc riêng tư của người xa lạ đến bản tin thời sự lúc rạng đông. Nhưng càng dễ dàng kết nối, chúng ta lại càng khó khăn trong việc lắng nghe chính mình. 

Và trong cuộc hành trình ấy, đọc sách - hành động tưởng như đã cũ kỹ, đang âm thầm trở lại như một nơi trú ẩn cuối cùng của tâm hồn hiện đại.

Văn hóa đọc không chỉ là việc “đọc sách”

Văn hóa đọc không nên được định nghĩa đơn giản chỉ là hành vi tiếp nhận văn bản in ấn, cần phải nhìn nó như là một cấu trúc hệ giá trị, nơi người đọc không chỉ tiêu thụ thông tin, mà còn tương tác với tri thức, phản tư, và từ đó tạo ra tầng sâu văn hóa cá nhân. Nên hiểu đọc là một hành vi văn hóa, không chỉ là kỹ năng.

Thế nhưng, tại Việt Nam, hành vi đọc nhiều khi bị giản lược thành “hoạt động học thuộc”. Cái gốc của việc đọc để hiểu mình và hiểu thế giới vẫn còn mờ nhạt trong đời sống học đường lẫn đời sống đô thị.

Chúng ta từng được dạy rằng đọc là để biết nhiều hơn. Nhưng biết không đồng nghĩa với hiểu. “Biết” là quá trình tiếp nhận và lưu trữ dữ liệu dưới dạng thông tin. “Hiểu” vượt lên trên điều đó - nó đòi hỏi sự tham gia của trải nghiệm cá nhân, khả năng phân tích, đồng cảm và cả những va chạm nội tâm. Một tác phẩm có giá trị không chỉ cung cấp tri thức ngoại tại, mà còn tạo điều kiện cho chủ thể tiếp nhận được soi chiếu, phản tỉnh từ đó nhận diện những lớp ẩn sâu của bản thể qua hình ảnh của người khác trong trang sách. 

Khi một đứa trẻ đọc Những tấm lòng cao cả, em sẽ không chỉ học đạo đức, mà bắt đầu cảm nhận được trái tim nhân loại. Khi một thiếu niên lần đầu đọc Người xa lạ của Camus, cậu ấy có thể không lý giải nổi thế giới, nhưng sẽ bắt đầu đặt câu hỏi về nó và về chính mình.

Vấn đề không nằm ở việc thiếu sách, mà thiếu “thái độ văn hóa” với sách

Mặc dù Việt Nam có hơn 30.000 đầu sách xuất bản mỗi năm (theo Cục Xuất bản), thế nhưng lượng sách bán ra tập trung chủ yếu ở thể loại giải trí, ngôn tình, self-help, còn các dòng sách triết học, văn hóa, nhân văn… chiếm tỷ lệ nhỏ hơn. Ta không thiếu sách, ta thiếu một nền tảng thẩm mỹ và nhân văn để lựa chọn sách một cách có chủ đích.

Nguyên nhân không chỉ nằm ở thời đại số làm thay đổi thói quen tiếp nhận thông tin, mà còn nằm ở cách giáo dục về đọc sách. Tại nhiều trường học, việc đọc vẫn gắn liền với hình thức kiểm tra, chấm điểm, làm bài văn nghị luận sách giáo khoa - điều khiến đọc sách trở thành một “nghĩa vụ” hơn là một hành trình khám phá. Gia đình, các bậc phụ huynh còn chưa thực sự nghiên cứu và đặt mối quan tâm lớn lao cho việc giáo dục con trẻ dẫn đến việc các em phụ thuộc quá nhiều vào các thiết bị công nghệ. 

Nhưng tín hiệu đáng mừng là trong những năm gần đây, chúng ta chứng kiến sự nở rộ của các phong trào đọc sách tự phát, không phải từ chỉ đạo hành chính, mà từ những con người đang đi tìm lại bản thân giữa cơn hỗn loạn của thông tin.

Đáng chú ý, sự phát triển của nền tảng số cũng không còn là lực cản, mà đang dần trở thành đòn bẩy cho việc tiếp cận sách: audio book, book podcast, nền tảng chia sẻ tóm tắt sách hay các cộng đồng đọc sách online đang lan tỏa mạnh mẽ. Sách không còn là một vật thể bất động mà trở thành dòng chảy đồng hành với sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ, âm thanh và cảm xúc.

Tất cả đang làm sống lại một giá trị xưa cũ: sự tĩnh lặng nội tâm. Đọc sách giờ đây không chỉ là tiếp nhận thông tin, mà là một hành động phản kháng với sự phân tán, ồn ào, và tiêu dùng giải trí mang tính chất "mì ăn liền".

Văn hóa đọc trong thời đại “siêu dữ liệu”

Thách thức lớn nhất với văn hóa đọc trong thời đại kỹ thuật số không phải là sự biến mất của sách giấy, mà là sự thoái hóa khả năng tập trung, năng lực phản tư và thái độ nghiêm túc của con người với tri thức. Chúng ta sống trong thời đại mà nội dung có thể bị tiêu thụ như thức ăn nhanh, nơi mọi người “đọc để phản ứng”, thay vì “đọc để cảm nghiệm”. Bởi vậy, chọn đọc - nhất là đọc sâu, đọc chậm giờ đây không chỉ là một lựa chọn mang tính trí tuệ, mà còn là một cách gìn giữ bản thân trước sự xao nhãng của thế giới hiện đại.

Đọc là kháng cự lại tốc độ. Là từ chối cái dễ. Là chọn cái sâu - dù biết nó chậm.

Văn hóa đọc giờ đây không chỉ là sách, mà còn là cách ta sống. Không chỉ là hành động cá nhân. Nó phản ánh cả một văn hóa. Một đất nước biết trân trọng sách là một đất nước không dễ bị lãng quên ký ức. Một thế hệ đọc sách là một thế hệ có nội lực.

Ở Việt Nam, từng có một thế kỷ mà sách được đọc bằng ánh đèn dầu, được chép tay, được truyền tay như những báu vật. Sách đi qua chiến tranh, qua đói nghèo, qua đạn bom, nhưng vẫn sống. Vấn đề của hôm nay không phải là thiếu sách, mà là quá nhiều thứ giành giật tâm trí ta khỏi sách.

Vấn đề sâu xa hơn: ta không còn coi đọc là một phần của việc sống đẹp. Thế giới đang dần lãng quên sự im lặng, sự chậm rãi, sự suy tư. Trong truyền thống tư tưởng phương Đông, đọc không phải là phương tiện để đạt được cái bên ngoài, mà là trở về với cái bên trong. Từ thời Lão - Trang, việc học, việc đọc vốn gắn liền với sự tĩnh tại của tâm. Đọc là tu thân. Đọc là dưỡng khí. Đọc là hành động đi ngược lại với sự xao động của đời sống, để khơi mở “minh tâm kiến tánh”, thấy lại chân diện mục của chính mình. 

Ngày xưa, các nho sĩ khi đọc sách thường đặt một bát nước trong veo bên cạnh, để “nếu tâm xao động thì nước đục” như một cách tự phản tỉnh. Người đọc không chỉ là kẻ truy cầu tri thức, mà còn là người gìn giữ đạo lý, tiết tháo và sự lặng thầm bền bỉ của văn hóa.

Trong thời đại siêu kết nối hiện nay, nghịch lý lớn nhất là con người càng lúc càng rỗng hơn giữa vô số dữ liệu. Chúng ta “biết” rất nhiều thứ nhưng lại hiểu rất ít điều, và càng ít sống sâu. Văn hóa đọc nếu được xem là một hệ sinh thái văn hóa bền vững - chính là cơ chế tự phòng vệ của trí tuệ trước sự tha hóa của thị hiếu và tốc độ.

Bởi vì đọc không chỉ là để “biết”, mà để nghi ngờ cái mình biết. Không chỉ để “giỏi lên”, mà để hiểu mình và hiểu người hơn. Và không chỉ để có tri thức, mà để trở nên người hơn trong thế giới ngày càng thiếu vắng chất người. 

Đọc - tự bản thân nó là một hành động kháng cự lại sự lãng quên, sự cạn mỏng và cả sự dễ dãi. Nó khơi mở lại điều tưởng như đã mất: một chiều sâu văn hóa không thể số hóa, không thể sao chép, thứ văn hóa được chưng cất từ mỗi lần lật trang, từ mỗi khoảnh khắc im lặng tự đối diện chính mình. Để được sống với một trái tim có lớp lang. 

Và nếu phải chọn một hành động lặng lẽ nào đó để định nghĩa tinh thần của một dân tộc đang muốn trở mình từ bên trong, thì đó hẳn phải là: đọc sách.

Ngọc Trâm

Đọc bài viết

Trà chiều

Vẻ đẹp từ những cuộc đời bình thường

Không cần phải nổi bật, bạn vẫn có thể sống một đời ý nghĩa.

Published

on

Làm người bình thường giờ đây bị ngầm hiểu là một thất bại trong một thế giới say mê những con người xuất chúng. Từ những giải vàng trong các trường tiểu học đến danh hiệu “nhân viên xuất sắc của tháng”; từ những tấm hình, thước phim được chọn lựa kĩ càng để đăng trên Instagram đến cuộc đua trở thành “phiên bản rực rỡ nhất của chính mình”, văn hóa của chúng ta không ngừng nâng cao chuẩn mực cho những tính từ “thành công”, “xứng đáng” hoặc thậm chí là “đủ”. Nhưng liên tục chạy đua để trở thành người xuất chúng liệu có khiến chúng ta hạnh phúc hơn hay chỉ đang gieo thêm lo âu, mặc cảm và đứt gãy trong kết nối giữa người với người?

Ẩn giấu trong những cuộc đời không mấy nổi bật vẫn tồn tại sự bình yên sâu lắng, đích đến đáng quý, thậm chí là vẻ đẹp đáng tôn vinh. Có lẽ đã đến lúc ta nên giành lại chân lý ấy - rằng không cần rực rỡ để sống một đời đáng sống.

Những chuẩn mực ngày càng leo cao

Ngay cả trẻ con giờ đây cũng không thoát khỏi chuỗi dài những kì vọng từ gia đình và xã hội. Trước kia, thời chúng ta đi học, “trung bình” được coi là nền tảng để phấn đấu, không có gì đáng xấu hổ. Nhưng nhìn xem, lũ trẻ bây giờ đang bị áp lực phải trở thành những người có thành tựu từ khi còn chưa học được cách chơi đùa vô tư. Giành được điểm A vẫn bị coi là chưa đủ tốt nếu chúng không mang thêm giải thưởng, tham gia hoạt động ngoại khóa và trong vai những người dẫn dắt, lãnh đạo đội nhóm. Những rào chắn vô hình không ngừng cao lên, vì thế chẳng ngạc nhiên khi những sinh viên mới bước vào ngưỡng cửa đại học hay thị trường lao động đã kiệt sức thay vì hạnh phúc. 

Mạng xã hội chỉ đổ thêm dầu vào lửa, đốt cháy cuộc đua kì vọng ấy hơn. Không dừng lại ở việc lướt xem những khoảnh khắc rực rỡ của người khác, chúng ta bắt đầu so sánh với cuộc đời chưa được đánh bóng của bản thân. Đọc được câu chuyện về những bạn trẻ 22 tuổi khởi nghiệp, đi du lịch vòng quanh thế giới, tự sắm nhà riêng - ta cảm thấy mình tụt lại vì mỗi ngày chỉ dậy đi làm và thanh toán hóa đơn. Những điều ấy trước kia từng được coi là phi thường, nay bỗng hóa tiêu chuẩn tối thiểu.

Ngay cả trong đời sống riêng, áp lực vẫn len lỏi. Ta phải là những người yêu lý tưởng, cha mẹ dịu dàng, giỏi chăm sóc bản thân và công dân đầy chánh niệm - tốt nhất là xong hết trước 9 giờ sáng. Người ta truyền nhau một quan niệm hiện đại, rằng: bạn đang lãng phí tiềm năng nếu không tối ưu từng giây phút của cuộc đời mình.

Nhưng nếu tiềm năng không phải là một chiếc thang để leo, mà là một không gian để ta an trú thì sao?

Phẩm giá ẩn sau lựa chọn một đời an yên

Hãy đổi cách ta kể câu chuyện. Sẽ ra sao nếu một cuộc sống “tầm trung” lại chính là một công việc đủ nuôi sống bản thân, những mối quan hệ đầy yêu thương, và một mái nhà rộn tiếng cười xen lẫn tiếng bát đũa? Không phải thứ để ta trốn chạy khi nhắc đến, mà là điều đáng để gìn giữ và trân trọng đúng không?

Thật tuyệt khi bạn xuất hiện trên mạng xã hội với những khoảnh khắc như vậy, dù cho chẳng có lời tán dương nào. Chúng ta vẫn luôn cần một người bạn chân thành, một người lạ biết cảm thông, và một đồng nghiệp đáng tin cậy. Những vai trò ấy hiếm khi xuất hiện trên mạng xã hội, nhưng chúng là sợi chỉ âm thầm dệt nên kết cấu bền chặt của xã hội -  điều mà danh vọng và tiền bạc đôi khi không thể làm được.

Hãy nghĩ về những giáo viên, lao công, y tá, tài xế, đầu bếp, điều dưỡng - những con người mà công việc thầm lặng của họ vẫn đang giữ cho thế giới vận hành. Họ có thể không bao giờ được gọi tên rộng rãi, nhưng công sức của họ chạm đến cuộc sống của biết bao người. Những tên gọi nghề nghiệp nghe có vẻ “bình thường”, nhưng những gì họ làm được thì không hề nhỏ bé.

Bình thường không có nghĩa là tầm thường. Đó là sự biết đủ với những gì bạn có, thay vì liên tục đem so với những cuộc đời khác. Đó là việc bạn hiểu rằng mình không thất bại chỉ vì không xuất chúng - chỉ cần là một con người đã luôn là điều đặc biệt. 

Những đánh đổi phía sau niềm tin phải trở nên xuất chúng

Bị cuốn vào cuộc đua theo đuổi sự vĩ đại thường dẫn ta đến tình trạng kiệt sức, lo âu và cô đơn. Chủ nghĩa cầu toàn gây ra chứng tê liệt cảm xúc, còn việc so sánh khiến ta đánh mất niềm vui. Ai cũng có thể “trên mức trung bình” - rõ ràng về mặt thống kê quan niệm này sai. Ấy vậy mà xã hội vẫn tiếp tục bán giấc mơ ấy, và ta vẫn tiếp tục mua nó, rồi cảm thấy mình chưa bao giờ đủ.

Ở một góc độ khác, việc tôn vinh thành công thái quá cũng hình thành một tâm thức thiếu hoàn thiện: nếu chỉ có một vài người ở đỉnh cao, thì phần còn lại ắt phải là kẻ thua cuộc. Nhưng cuộc sống đâu phải là một bảng xếp hạng, nó là bức tranh khảm đầy những niềm vui nhỏ bé, những khoảnh khắc yên tĩnh, và những kết nối thành thật giữa con người với nhau.

Ta chỉ thực sự sống trong hiện tại khi ngừng đuổi theo những cột mốc tiếp theo. Ta có thể tìm thấy sự đủ đầy, không phải trong việc trở nên khác biệt, mà trong cảm giác được thuộc về gia đình, cộng đồng và chính bản thân mình.

Viết lại định nghĩa “cuộc đời ý nghĩa”

Định hình lại những gì là cốt lõi của cuộc sống đòi hỏi sự can đảm - nhất là trong nền văn hóa đầy rẫy phô trương. Nó đồng nghĩa với việc khước từ lối sống "cày cuốc", chọn thầm lặng thay vì tiếng tăm, chọn sống sâu thay vì sống gấp, chọn sống đúng với hệ giá trị riêng của bản thân thay vì đứng trên những tiếng vỗ tay hào nhoáng.

Một cuộc đời ý nghĩa không được xây nên từ giải thưởng hay thuật toán mà được dệt từ những cuộc trò chuyện chân thật, những thói quen bồi đắp nên chúng ta, những bữa cơm trong gian bếp, những bước đi chậm rãi, những cử chỉ tử tế nhỏ nhoi - và nghỉ ngơi mà không mang theo cảm giác tội lỗi.

Hà Nhi dịch từ Psychology Today

Đọc bài viết

Trà chiều

“Cạm bẫy tiện lợi” của AI

Published

on

Vào thứ Sáu ngay trước ngày khai mạc Hội sách Thiếu nhi Bologna, OpenAI đã tung ra công nghệ tạo hình ảnh mới tích hợp trong GPT-4o. Công nghệ này giới thiệu các khả năng đa phương thức tiên tiến, cho phép người dùng tạo ra những hình ảnh vô cùng chi tiết bằng nhiều phong cách nghệ thuật đa dạng. Gần như ngay lập tức, người dùng đã thử tạo hình ảnh theo phong cách thẩm mỹ đặc trưng của Studio Ghibli và thử nghiệm với nhiều phong cách minh họa sách thiếu nhi kinh điển. Độ chính xác của kết quả và khả năng bắt chước các họa sĩ minh họa nổi tiếng của công nghệ này đã thực sự gây sốc cho những người đang tề tựu tại Bologna.

Nổi bật trong các tiếng nói quan ngại về những bước tiến mới này là Nurgül Senefe, họa sĩ minh họa người Thổ Nhĩ Kỳ. Bà là nhà sáng lập của tổ chức vận động Illustrator’s Platform và Mạng lưới ZNN, một công ty đại diện tác giả và họa sĩ minh họa, đồng thời là Tổng Thư ký của Diễn đàn Họa sĩ Minh họa Châu Âu. Bà Senefe chia sẻ với tờ Publisher Weekly rằng, “sự lười biếng trong nhận thức” đang đe dọa khiến con người ngày càng phụ thuộc vào AI.

Bà Nurgül Senefe. Nguồn: Diễn đàn Họa sĩ Minh họa.

Từ kinh nghiệm điều hành một tổ chức với 400 nhân sự đang tận tâm bảo vệ quyền của họa sĩ minh họa và xây dựng những phương thức kinh doanh bền vững, bà Senefe cho rằng: “Điểm yếu lớn nhất của con người là cảm giác vui sướng đến từ sự tiện lợi mà AI mang đến”.

Mạng lưới ZNN hoạt động như một cầu nối trung gian giữa họa sĩ và bên đặt hàng, giúp thiết lập các quy chuẩn tối ưu cho ngành, đồng thời giám sát quy trình đặt hàng tác phẩm. Công việc của họ nay càng trở nên cấp bách hơn bao giờ hết khi AI ngày một tác động mạnh mẽ đến lĩnh vực sáng tạo.

“Đặc biệt với trí tuệ nhân tạo, chúng tôi đang nỗ lực xây dựng một nền tảng để đại diện cho quyền lợi của họa sĩ minh họa”, bà Senefe cho biết.

Khi khảo sát các thành viên trong tổ chức, bà Senefe thường đưa ra một câu hỏi lấy ví dụ từ bộ phim Ma trận (The Matrix), hỏi họ sẽ chọn viên thuốc nào – đỏ hay xanh. “Mọi người đều nói, ‘Tôi sẽ chọn viên màu đỏ’, bà kể lại, dùng phép ẩn dụ này để nhấn mạnh tầm quan trọng của việc giữ chính mình “tỉnh táo nhận thức về những gì đang diễn ra hôm nay”.

Mối bận tâm hàng đầu của bà Senefe xoay quanh chính bản chất của con người. “Nếu bạn không ý thức được hành vi của mình, nó sẽ dần định hình nên tính cách của bạn.” Dù vấp phải sự phản đối từ nhiều chuyên gia sáng tạo – “Mọi người nói chúng ta không sử dụng AI tạo sinh, chúng ta chống lại nó”, bà vẫn quan sát thấy người ta tiếp tục thử nghiệm công nghệ này và ghi nhận rằng một số người cho biết nó “khá tiện lợi”.

Bà Senefe nhận định: Yếu tố tiện lợi này chính là mấu chốt của vấn đề. Bà cũng đưa ra các ví dụ tương tự trong đời thực. “Nếu bạn để ý, tôi chắc chắn bạn sẽ thấy ở ga tàu điện hoặc nhà ga xe lửa, mọi người xếp hàng dài hàng mét chỉ để đi thang cuốn, nhưng tại sao họ không leo thang bộ cơ chứ?” Các ví dụ khác bao gồm sự lệ thuộc của xã hội vào thức ăn nhanh, bất chấp những rủi ro sức khỏe đã được chứng minh, hay việc nhiều bậc cha mẹ dùng máy tính bảng làm "người giữ trẻ kiểu mới cho con” khi quá tải hay xao nhãng.

Họa sĩ Hayao Miyazaki, đồng sáng lập Studio Ghibli luôn thể hiện sự phản đối mạnh mẽ đối với AI trong sáng tạo. Trong bộ phim tài liệu Never - ending man: Hayao Miyazaki năm 2016, khi được giới thiệu về một dự án hoạt hình sử dụng AI, ông Hayao Miyazaki đã thẳng thừng chỉ trích công nghệ này. Ông gọi nó là "một sự xúc phạm đến cuộc sống" và nhấn mạnh rằng nghệ thuật không chỉ là kỹ thuật mà còn là cảm xúc, trải nghiệm và tinh thần con người.

Bà Senefe tỏ ra lo lắng về một khả năng trong tương lai, nơi những người làm sáng tạo cuối cùng sẽ phải “làm việc cho máy móc”, khi các nhà xuất bản có khả năng chọn AI thay vì sản phẩm của con người vì chúng “quá tiện lợi, rẻ, hiệu quả và nhanh chóng”.

“Dần dà, chúng ta sẽ quen xem cái ‘chưa đủ’ là đủ, ‘không đẹp’ là đẹp, ‘phi nghệ thuật’ là nghệ thuật. Điều này sẽ kéo tụt mặt bằng giá trị của nhận thức chung, hiểu biết và sự chấp nhận của xã hội, làm thay đổi cả một lĩnh vực mà chúng ta thậm chí không hề hay biết”.

Để mô tả quá trình bình thường hóa đáng lo ngại này, bà Senefe đã đặt hàng một bức tranh minh họa dựa trên ẩn dụ về con ếch trong nồi nước đang nóng dần lên, không nhận ra mối nguy hiểm đang cận kề. Bức tranh này đặt ra một câu hỏi nhức nhối: “Bạn sẽ dùng AI một cách có ý thức và để máy móc phục vụ cho bạn, hay bị AI thống trị và trở thành tay chân cho máy móc?”

“Thử thách lớn nhất của chúng ta trong cuộc đối đầu với AI chính là sự lười biếng trong nhận thức”, bà Senefe kết luận. Bà cho rằng, cũng như sự nghiện ngập và các thói quen độc hại khác, sự phụ thuộc vào AI có thể bén rễ từ từ và len lỏi vào đời sống một cách khó nhận biết nếu giới chuyên môn sáng tạo không duy trì cảnh giác.

Hoàng Thảo dịch từ Publishers Weekly

Đọc bài viết

Cafe sáng