Những ngày còn dùi mài kinh sử ở trường học thiết kế, mình khá thích lĩnh vực sách báo, tạp chí. Nhưng đến khi ra trường, đi làm, sở thích ấy cũng nguội lạnh dần bởi nỗi sợ mang tên “in-sai”. Làm thiết kế quảng cáo in sai một – hai cái poster, standee thì có thể in lại. Backdrop hoặc tờ rơi mà in sai thì có hơi phát hoảng một chút vì diện tích thì to hay số lượng lại nhiều. Đỡ hao tổn nhất có lẽ là thiết kế truyền thông online, đăng lên gỡ xuống mấy hồi, có sai cũng không đến nỗi bị đền tiền, trừ lương hay trường hợp xấu nhất là… xách ba lô lên và đi-khỏi-công-ty.

Mà chắc cũng vì sợ quá nên luật hấp dẫn lại bén duyên mình với Phương Nam – Nơi làm ra những quyển sách tuy nhỏ, nhưng lại là sản phẩm không chỉ được in với số lượng vài cái hay vài trăm như công việc lúc trước. Giờ đây, mình phải đối diện với áp lực in ấn lên đến hàng ngàn, hàng trăm ngàn, thậm chí… cả triệu bản in. Nơi chỉ cần chèn sai một cái mã, đời bạn có thể gắn chặt với kho vận và nhà in, cần mẫn ngồi dán mấy ngàn cái nhãn che đi mã cũ suốt cả tuần liền. Thiệt tình, “bút sa là… gà xối mỡ”!

Tuy sách gắn bó với mình từ bé đến lớn nhưng chưa khi nào mình nghiêm túc suy nghĩ về cách làm ra một quyển sách cả. Vì thế trong năm đầu tiên làm việc tại Phương Nam, gia tài lớn nhất mình có được chính là bức tranh toàn cảnh về một quá trình làm sách từ A đến Z vô cùng thú vị. Có thể nói đây là cơ hội quý giá để mình thâm nhập vào thị trường xuất bản tưởng chừng rất “điềm đạm” nhưng cũng không kém phần sôi nổi với những câu chuyện đời, chuyện nghề thăng trầm, khóc cười ra nước mắt như bao nghề khác vậy.

Mỗi quyển sách không chỉ là một đứa con tinh thần của tác giả, thai nghén trong suốt quá trình được viết thành hình, mà còn được thai nghén lần nữa bởi toàn bộ ekip những người làm sách. Ngày mà quyển sách được chào đời trên kệ, được cấp cái “giấy khai sinh” phát hành cả nước, rồi nằm trên tay bạn đọc, sống cùng bạn đọc, là cả một hành trình dài được xây nên bởi rất nhiều tình yêu và tâm sức.     

Phuong Nam Book có lẽ mọi người đã biết từ lâu, nhưng chuyện chúng mình làm sách thế nào, hoạt động ra sao, không phải lúc nào Phuong Nam Book cũng có cơ hội để bày tỏ. Vậy thì nhân dịp cuối năm, nhân những ngày thời tiết ở văn phòng lạnh hơn cả mùa đông này, mình cùng ngồi xuống, uống chén trà, nhâm nhi chút mứt rồi kể chuyện nhau nghe nha.

*

Phuong Nam Book chúng mình tự hào là công ty con của Công ty Cổ phần Văn hóa Phương Nam (PNC) và có người anh em to bự là Công ty Bán lẻ Phương Nam (PNR). Điều này khiến Phương Nam được biết đến không chỉ là hệ thống Nhà sách có mặt trên cả nước, mà Phương Nam còn được nuôi lớn bởi một “hạt nhân” bên trong, một đội ngũ riêng có khả năng làm ra những quyển sách made-in-Phương-Nam. Còn gì tuyệt vời hơn khi một quyển sách đến với chúng mình, sẽ được xuất bản với một quy trình khép kín từ khâu khai thác, biên tập, thiết kế, sản xuất,… đến khi nhập kho, vận chuyển và được trưng-bày-bán ở tất cả Nhà sách Phương Nam trên toàn quốc? Chính điều này đã tạo nên lợi thế và cũng là điểm khác biệt của Phuong Nam Book so với các đơn vị xuất bản, phát hành sách khác ở Việt Nam.

Xuất bản sách là một bức tranh toàn cảnh vô cùng to lớn, mà ở bài viết này, mình xin chia sẻ với bạn ở những góc nhìn nhỏ hơn. Đó là câu chuyện hậu trường sau mỗi quyển sách, chuyện buồn vui chưa kể của Phuong Nam Book, những gì tụi mình đang làm một cách âm thầm nhưng dữ dội, nơi phía cuối văn phòng – tầng 1 của Nhà sách Phú Thọ ấy. 

Công ty mình có 17 thành viên nếu tính luôn cả Ban Giám Đốc. Người đầu tiên mình giới thiệu sẽ là Trưởng ban Khai thác của Phuong Nam Book – Anh Dory mắt hí rất cute hột me. Anh thường là nơi khởi nguồn cho mọi cuộc “sanh nở” sau này, nên theo mình, nhiệm vụ của anh ở công ty khá là quan trọng. Hằng ngày, công việc của anh là… canh me, rình rập coi thị trường sách ngoài kia đang có gì, đang rùm beng vấn đề gì và dù không có gì, thì anh cũng phải đánh hơi, thu thập tin tức và đào bới thêm bản thảo mới. Hồi sau đem về thẩm định, cái nào được sếp gật đầu là anh mừng húm, đưa ngay vào kế hoạch xuất bản.

Mọi người nhìn dân làm sách đằm thắm thế thôi, chứ thị trường sách ngoài kia lại năng động, nhộn nhịp lắm đó nha, cũng có bảng xếp hạng top trending đàng hoàng. Bản thảo nào hay vừa vụt sáng là các nhà nhảy vào giành giựt, đấu thầu, mua bản quyền sách liền, chậm chân một chút là mất ngay cơ may tạo nên bom tấn mùa sách đó, đảm bảo buồn queo luôn. Anh Trưởng ban nhà mình bữa nào buồn thì biết liền, vì anh sẽ vắng bóng ở công ty. Anh bận lang thang bên ngoài gặp gỡ tác giả, dịch giả, hoặc các nhà xuất bản bàn chuyện làm ăn. Không biết lúc đó anh có tỉ tê kiểu (năn nỉ) ai có bản thảo nào mới để dành cho Phương Nam không hén? Mình thì hay bắt gặp anh ngồi mình ên nghiền ngẫm catalogue sách mới, lướt tới lướt lui, điểm chỉ những cái tựa hy-vọng-hot, rồi gõ gõ đánh giá, làm đề xuất gửi lên Ban Giám Đốc.

Vậy mới thấy, một quyển sách đến được với mình trước nhất phải là cái duyên, sau là cơ may và cũng là cơ hội. Có khi chỉ từ một buổi café nói chuyện hợp cạ; ờ, để dành cho nhau, làm cùng nhau quyển này nha. Hoặc có khi là một email chào mời hấp dẫn từ nhà xuất bản; một ý định viết lại cuộc đời của tác giả đã gắn bó với Phương Nam mấy chục năm; một bản thảo tiềm năng từ tác giả mới toanh, tin tưởng gửi gắm đến email của Ban Biên Tập. Hoặc một ý tưởng nhỏ xíu nào đó bật ra lúc brainstorm mà ekip thấy tâm đắc… thế là a-lê-hấp bắt tay vào tìm cha đẻ, má nuôi ngay để đặt gạch, hì hụi cùng nhau thực hiện dự án mới.

Bạn thấy đó, việc làm sách chỉ cần một cảm hứng đủ để khởi đầu, nhiều hơn nữa là sự tin tưởng, hỗ trợ, phối hợp, cùng gắng sức vì đứa con tinh thần chung. Sau khi làm tròn vai trò thẩm định, chọn bản thảo, quản lý tác quyền ở những bước đầu tiên, anh Trưởng ban khai thác sẽ trao truyền lại “viên ngọc thô” này cho các chị Biên tập để mài giũa, đánh bóng, mà Trưởng ban Biên tập chính là Chị Rùa tóc bím (đang ngồi sau lưng mình đây). 

Các bạn cũng biết là nhà văn thì máu nghệ sỹ cực kỳ lớn, lúc nào cao hứng sẽ viết tràn giang đại hải, ba bốn trang cho mỗi một ý, đọc vào có khi không hiểu gì luôn. Morasse (hay chính tả, ngữ pháp) thì khỏi phải bàn, cũng theo cảm hứng mà chấm, phẩy, xuống hàng, gạch đầu dòng,… tứ tung và lộn xộn. Thế nên, bên cạnh công việc biên tập lại câu chữ sao cho rõ ràng, mạch lạc, chuẩn tiếng Việt, các chị Biên tập còn phải kiểm chứng tính chính xác của các thông tin, là cầu nối trao đổi giữa các bên: Tác giả – Dịch giả – Phương Nam và Nhà xuất bản (NXB) để tìm được tiếng nói chung nhất. Chưa kể quyển nào nội dung hơi nhạy cảm, là chị Rùa và đồng đội phải nhảy vào, vận dụng tối đa công lực, khéo léo điều chỉnh, làm sao giữ được tinh thần nguyên tác mà vẫn đảm bảo phù hợp với văn hóa đọc của thị trường Việt và cuối cùng là nhận được cái gật đầu, đóng dấu bản in từ NXB. Thế mới thấy, câu chữ có sức mạnh ghê gớm mà những người cầm cân nảy mực đóng một vai trò hết sức quan trọng ha. Có lẽ do vậy mà phần lớn các chị Biên tập nhà mình vẫn còn… độc thân vui tính lắm, chắc vì “dành cả thanh xuân để đọc boon” (bản thảo sau khi dàn trang, sẽ được in ra giấy) nên không còn thời gian để “đọc” hay tìm hiểu ai khác nữa. Quả là một sự thiệt thòi lớn cho các anh nam nhi vì để lỡ các chị em có tâm hồn sâu sắc thế này!

Thế rồi, sau khi được “tút tát” nội dung bởi chị Rùa và các cộng sự, bản thảo sẽ tiếp tục chuyển sang bộ phận Dàn trang – Thiết kế (là tui đây) để chuẩn bị bước vào giai đoạn “nâng tầm nhan sắc”.

Hai con đường song song cùng lúc sẽ được tiến hành cho một bản thảo ở thời điểm này. Đầu tiên, bản Word sẽ được đổ dàn thành trang sách theo kích thước chuẩn đã tính toán để lợi giấy. Lúc này thì các chất liệu bên trong ruột sách (như text, hình ảnh,…) sẽ được Chị N – Đội trưởng đội Layout sắp xếp, xử lý bằng việc chọn lựa font – size chữ, style sách, chân – đầu trang, tựa hay đầu chương,… sao cho hài hòa với mắt nhìn của độc giả. Dàn trang xong thì xuất file và in thành bản giấy (gọi là boon 1), chuyển lại bộ phận Biên tập đọc kiểm tra, chỉnh sửa và tiếp tục lặp lại quy trình này cho đến boon thứ… n, một khi nội dung đã hoàn toàn chỉn chu và sạch lỗi.

Trong khi đó, đội thiết kế trông có vẻ điềm tĩnh hơn (bề ngoài) nhưng thật ra đang vắt giò lên cổ mà chạy (bề trong), để biến bản tóm tắt nội dung mà mình nhận được, thành một bìa sách sáng tạo, lung linh, chất nhất có thể!

Một bìa sách đẹp không chỉ nói lên tinh thần tác phẩm, thể hiện được phong cách của từng thể loại, mà còn phải phải ấn tượng, nổi bật, hút mắt khách hàng nhằm tăng sự tương tác và khả năng bán. Việc tính toán thiết kế về mặt hình ảnh không thôi chưa đủ, mà Bộ phận Thiết kế còn phải quan tâm về quy cách kỹ thuật trong sản xuất, in ấn, gia công, bảo quản thành phẩm trong lúc vận chuyển, trưng bày và quảng bá truyền thông. Sách nên làm bìa mềm hay bìa cứng? Khổ bao nhiêu thì được? Bìa có hiệu ứng ép kim, dập nổi, UV gì cho sang chảnh? Có tranh vẽ minh họa hay không? Bookmark hay Postcard tặng kèm? Combo, đóng hộp hay trưng bày ra sao? Quảng bá thế nào?… Tất cả đều sẽ được cân nhắc kỹ lưỡng cùng với việc ra ý tưởng, phác thảo và xây dựng concept ngay từ những bước đi đầu tiên, quả thật không phải là điều dễ dàng.

Đứa con từ lúc tượng hình chỉ vài option bìa, có thể lên đến hàng chục option mà vẫn chưa nhận được cái gật đầu từ sếp và ekip; chưa kể còn phải vượt qua cửa ải tác giả, dịch giả, chuẩn thông số kỹ thuật để khi ra đến nhà in sẽ không phải quay về. Mỗi lần chuyển in, mình hay đùa là làm mình giảm thọ cả chục tuổi. Vậy mà gắn bó với nghề cũng ngót nghét 3 năm rưỡi hơn, chắc mình cũng không còn tuổi để thọ nữa rồi.

Một khi đội Design và Layout hoàn thành được file cuối và chuyển qua Bộ phận Sản xuất cũng là lúc mình có thể ngừng nín thở, hít lấy hít để oxy, lấy đà chạy sang những bản thảo kế tiếp. Niềm vui của một người làm thiết kế chính là khi nhìn máy in chạy ro ro ra bản vẽ mà mình đã dành hết tâm huyết tạo nên. Quyển sách sẽ còn tiếp tục những công đoạn cuối cùng như cắt xén, đóng cuốn, gia công hiệu ứng, gói thành phẩm rồi cuối cùng là vận chuyển, nhập kho và đợi ngày phát hành để có thể chuyển phát đi khắp cả nước.

Trong toàn bộ quy trình này, cũng không thể không nhắc đến một nhân vật rất quan trọng, là người nắm trong tay giấy sinh-tử của một quyển sách, đó là bạn Hằng tóc ngắn ở bộ phận Giấy phép.

Từ khi sách chính thức đưa vào dây chuyền sản xuất, Hằng sẽ là người đăng ký thông tin về sách cho Nhà Xuất Bản (NXB), để lấy quyết định xuất bản, chứng nhận bản quyền của Phuong Nam Book đối với tựa sách này. Đồng thời, layout sẽ được gửi sang Thư viện Khoa học Tổng hợp để xin biên mục, đó là thông tin bạn sẽ thấy ở trang hai của sách, xác nhận quyển sách đã được lưu trữ một chỗ trong thư viện quốc gia. Khi Phòng Thiết kế ra boon và bìa cuối cùng, cũng phải qua tay Hằng gửi cho NXB ký duyệt, đồng ý đóng dấu lên đó để Nhà in được phép triển khai sản xuất. Sách in xong, một số lượng nhất định sẽ nộp lại cho NXB (hay còn gọi là nộp lưu chiểu) và Thư viện Khoa học Tổng hợp để đảm bảo việc in ấn đúng như những gì được cấp phép.

Sau tất cả, khi NXB hoàn thành việc kiểm tra, đối chiếu sách lưu chiểu, cuối cùng sẽ cấp cho Phuong Nam Book Quyết định phát hành quyển sách – cũng chính là “tờ giấy khai sinh” đáng mong đợi nhất của tất cả các bộ phận. Đến đây thì, a lê hấp, sách sẽ chính thức được lên kệ, không chỉ ở Nhà sách Phương Nam, mà còn ở tất cả kênh phát hành sách online – offline toàn quốc.

Trên đây là chuyện kể về các bộ phận chủ chốt của Phuong Nam Book, nhưng sẽ là thiết sót nếu không nhắc đến công sức thầm lặng của các chị Kế Toán, đội ngũ truyền thông – Marketing, bộ phận phát hành, kho vận,… và cả anh chị em Nhà sách – những người trực tiếp bày bán, đưa sách tiếp cận độc giả.

Có những câu chuyện hậu trường éo le, như khi tác giả giận dỗi vì NXB cắt bỏ nội dung quá nhiều; bản thảo đề cập vấn đề chính trị nhạy cảm không biết phải sửa làm sao; thiết kế như làm dâu trăm họ, có khi vật vã mấy tháng liền mà bìa vẫn chưa được duyệt; hay buồn teo người lúc phát hiện một lỗi morasse nào đó mà sách đã in rồi. Có những nỗi buồn không tên khi NXB bỗng dưng kéo nhau… đi du lịch, phải thêm tuần nữa về mới cấp được giấy phép; hay dịch giả… đi trốn cả thế giới, không biết ở đâu để gọi về thực thi hợp đồng. Còn nhiều, nhiều lắm, 1001 chuyện chưa kể mà Phuong Nam Book chúng mình phải đối diện và xử lý mỗi ngày, ấy thế mà từ sếp đến nhân viên, vẫn luôn tin vào những gì mình đang làm và chưa khi nào từ bỏ mọi sự cố gắng.

Ở thời điểm ngoài đường đã rộn vang những ca khúc Giáng Sinh, văn phòng đã tràn ngập sắc xanh, đỏ và ánh đèn lấp lánh từ ngay cửa vào, Phuong Nam Book chúng mình cũng đã hoàn tất chuyển in những tựa sách cuối cùng của năm 2019 và bắt tay vào những dự án mới của năm 2020. Khi nhìn lại những tựa sách Phuong Nam Book đã làm trong năm, thi thoảng lòng mình vẫn dậy lên một niềm tự hào rất khẽ… Dù mình biết, những quyển sách ấy có thể không là những quyển sách xuất sắc nhất, hay những cái tựa bán chạy nhất,… nhưng sẽ luôn là quyển sách đúc kết từ sự tận tâm, say mê nhất với nghề, không chỉ riêng tác giả mà còn là đơn vị xuất bản sách chúng mình nữa.

Chuyện làm sách, thì là vui nhưng cũng không thiếu những trăn trở, ưu tư, những điều mà người làm sách vẫn chưa thể thực hiện được cho con đường này. Mình chỉ mong sao mỗi quyển sách của Phuong Nam Book, với đời sống riêng của nó, sẽ ghi dấu, sẽ gìn giữ và lan tỏa thật nhiều giá trị để ngày càng đến gần bạn đọc hơn nữa.

Để những con chữ không chỉ là tri thức, mà còn là món quà của thời gian, của văn hóa, của cảm xúc kết nối giữa người với người.

Để khi có mặt ở bất kỳ thành phố nào, mình vẫn luôn tìm đến Nhà sách Phương Nam như một thói quen ghé thăm nhà. Để cầm lên quyển sách nào đó của Phuong Nam Book, rồi bất giác mỉm cười, như chào một người bạn cũ đã lâu không gặp…

Hết.

Sài Gòn, những ngày cuối năm 2019.

Đặng Tú Khuyên, một-designer của Phuong Nam Book