Trà chiều

Truyền thống tặng quà dịp Giáng Sinh: Một “phát minh” của ngành xuất bản sách

Sự hòa hợp hiếm hoi giữa tính đồng bộ và tính linh hoạt khiến sách in trở thành món hàng tặng hoàn hảo.

Published

on

HOW THE BOOK BUSINESS INVENTED MODERN GIFT-GIVING

Michael Bourne

Dân phương Tây ai cũng từng trải qua tình huống sau: Đêm nay là Giáng Sinh, và bạn đang trù tính quà tặng cho những cái tên cuối cùng trong danh sách. Có lẽ bạn cần một món quà để tặng cho gã sếp khó-chiều. Hoặc cho cậu cháu trai ba tuổi bạn chưa từng gặp mặt. Hoặc cho gã bạn trai mới của mẹ bạn – người mà bạn ước giá như mình không bao giờ phải gặp mặt. Hoặc có lẽ cho cả ba. Bạn lần mò trên mạng và lùng sục trong khu mua sắm. Bạn cân nhắc qua những hộp thủy tinh tại cửa hàng trang sức, thử nghiệm những thiết bị mới toanh tại phòng triển lãm công nghệ, nhưng bạn vẫn tắc tị và chẳng biết nên tặng cái chi.

Và đột nhiên bạn nhớ ra: Ồ, dĩ nhiên rồi, mình có thể đến nhà sách mà.

Nếu bạn cũng đang trải qua tình huống này trong mùa lễ hội cuối năm, lùng sục những giá sách tại nhà sách địa phương để tìm kiếm quà tặng, bạn có thể ít nhiều cảm thấy chút an ủi khi biết rằng, mình đang dự phần vào một truyền thống mang tính thương mại có lịch sử đến gần hai trăm năm.

Hóa ra, sách không chỉ là một trong những món quà Giáng Sinh đầu tiên được sản xuất đại trà; ngành kinh doanh sách còn đóng vai trò trung tâm trong việc biến Giáng Sinh trở thành một ngày lễ được thương mại hóa như ngày nay. Stephen Nissenbaum viết trong cuốn sách lịch sử xã hội The Battle for Christmas (tạm dịch: Cuộc chiến vì Giáng Sinh) rằng “Ngành xuất bản và bên bán sách là những người đi đầu trong việc tận dụng – và phát triển – mậu dịch Giáng Sinh. Và sách đi đầu trong công cuộc thương mại hóa Giáng Sinh; trong những ngày đầu, sách chiếm đến quá nửa trong hạng mục hàng hóa được quảng cáo với tư cách quà Noel.”

Bắt đầu từ những năm 1820, khi Giáng Sinh vẫn chủ yếu là một ngày kỷ niệm tôn giáo và yến tiệc, những nhà xuất bản đã tiên phong đưa ra ý tưởng lựa chọn hàng hóa sản xuất đại trà để làm quà tặng, phát minh ra một thể loại sách hoàn toàn mới là Gift Book (Sách Tặng), ra đời để tặng những người thân thương trong dịp Giáng Sinh. Gift Book thường là tuyển tập thơ, truyện hư cấu, tiểu luận và tranh vẽ, nội dung từng tập được đo ni đóng giày để thu hút một nhóm đối tượng nhất định. Nissenbaum viết, “Gift Book luôn sẵn có ở mọi mức giá và dành cho từng nhóm khách hàng mục tiêu tưởng tượng được – nhóm nhân khẩu học, tôn giáo, chính trị, và văn hóa. Có Gift Book dành cho trẻ em (thậm chí là bé trai và bé gái riêng biệt), trai trẻ, bà mẹ, những người ủng hộ sự dân chủ kiểu Andrew Jackson, người ủng hộ phái trung dung và bãi nô, thậm chí là khách hàng thành viên của các câu lạc bộ thoát y.”

Vào thời điểm bấy giờ, cái ý tưởng tặng quà không phải là đồ handmade thực sự quá mới mẻ và lạ lẫm, đến mức những nhà xuất bản Gift Book phải in mục “gửi tặng” đặc biệt tại trang sách đầu tiên để người mua có thể cá nhân quá món quà với một câu đề tặng, khẳng định cuốn sách dành cho ai và lý do nó được tặng. Nissenbaum ghi chú tỉnh bơ, “Có thể nói, Gift Book là đại diện cho sự ‘thương mại hoá lòng thành.’”

“Có thể nói, Gift Book là đại diện cho sự ‘thương mại hoá lòng thành.’”

Đến những năm 1860, khi hàng hóa sản xuất hàng loạt trở nên phổ biến hơn, mục đề tặng hóa ra lỗi thời, và ngày nay chẳng ai thèm xuất bản những tuyển tập văn chương dành riêng cho lễ hội nữa. Nhưng sách tặng Giáng Sinh vẫn là rường cột trong ngành xuất bản hiện đại, lý do tương tự như việc Gift Book trở nên phổ biến trong hai thế kỷ trước. Sách là hàng hóa nhỏ nhẹ, giá cả mềm, sản xuất đại trà với kích thước và hình dạng tương đương, tuy nhiên, bởi vì mỗi tựa sách là độc nhất, người tặng có thể chọn một cuốn sách phù hợp với gu thưởng thức của bất kỳ ai nằm trong danh sách tặng quà của mình. Sự hòa hợp hiếm hoi giữa tính đồng bộ và tính linh hoạt khiến sách in trở thành món hàng tặng hoàn hảo, phát biểu từ quan điểm thương mại.

Nhưng bí mật thực sự làm nên sự phổ biến trường tồn của sách trong dịp Giáng Sinh chính là cách sách đã giải quyết gọn gàng phương trình cảm xúc phức tạp nằm tại trọng tâm hành vi tặng quà. Bất cứ một món quà Giáng Sinh thành công nào cũng đưa cho người nhận một cái gì đó mà người ấy muốn, nhưng quà tặng cũng đồng thời có vai trò như bằng chứng hữu hình, minh chứng cho mối gắn kết cảm xúc giữa người tặng và người nhận.

“Sự hòa hợp hiếm hoi giữa tính đồng bộ và tính linh hoạt khiến sách in trở thành món hàng tặng hoàn hảo, phát biểu từ quan điểm thương mại.”

Thử ví dụ xem nào, bạn là bà nội có cậu cháu trai mơ ước trở thành nhà thiết kế thời trang. Bạn có thể mua quần áo cho cậu bé, nhưng bạn không chỉ cần biết số đo của cậu, bạn cần phải am hiểu gu thời trang của cậu – cái gì ngầu, cái gì không – và đây là điều mà đa số mọi người, không chỉ riêng các bà nội, khó khăn lắm mới phân biệt được.

Bạn có thể tặng cho cậu bé một phiếu mua hàng có thể sử dụng tại cửa hàng thời trang, và có thể đây là điều mà cậu bé muốn, nhưng theo tiêu chuẩn quà tặng thì món này quá đỗi bàng quan. Ý nghĩa của nó là “Bà yêu cháu, nhưng bà không hiểu cháu lắm. Tiền đây.” Nhưng sau một chuyến du ngoạn đến nhà sách, bạn có thể mua cuốn tiểu sử của nhà thiết kế cậu bé yêu thích, cùng với một vài sách về hoa văn thêu may và phiếu mua hàng dùng tại một cửa tiệm vải. Ở trang trong, bạn còn có thể cá nhân hóa quà tặng bằng dòng ghi chú, “Ngày nào đó trong tương lai, bà biết cả thế giới thời trang sẽ đọc những cuốn sách viết về cháu.”

Nhân đôi những viễn cảnh này qua những tập hợp người rộng lớn và đa dạng trên danh sách tặng quà của hầu hết mọi người trong ngày Giáng Sinh, bạn sẽ hiểu vì sao sách vẫn là một món quà Giáng Sinh phổ biến. Trong một nhà sách, bạn có thể tìm thấy quà cho bất kỳ ai: người dì cựu-rocker ngầu tại Seattle (Carrie Brownstein vừa ra mắt cuốn tiểu sử mới, Hunger Makes Me A Modern Girl (tạm dịch: Cơn đói làm nên cô gái hiện đại trong tôi), ngay mùa thu này); người họ hàng muốn trở thành nhà văn (tác phẩm 900 trang của Garth Risk Hallberg vừa nhận được các review tốt); bạn gái mới của anh trai bạn – người mà bạn hầu như chẳng biết chút gì, ngoại trừ chuyện chị ấy nướng bánh torte hạnh nhân siêu ngon (The Baking Bible (tạm dịch: Thánh kinh nướng bánh) của Rose Levy Beranbaum có vẻ ngon lành), và một đám cháu trai cháu gái tuổi đến trường (Percy Jackson của Rick Riordan không thể là lựa chọn sai được).

Dĩ nhiên, những giám đốc xuất bản và giám đốc bán hàng tại nhà sách nắm rõ điều này và đưa ra những kế hoạch tỉ mẩn trong mùa Giáng Sinh – một trong những mùa vụ bội thu nhất. Tại Powell’s Books ở Portland (Oregon) – một trong những nhà sách độc lập lớn nhất nước, doanh thu trong tháng Mười Hai gấp đôi mức trung bình những tháng còn lại, và ngày bận rộn nhất trong năm là ngày 22 hoặc 23 tháng Mười Hai, theo như Miriam Sontz, CEO của Powell’s. Đối với cả ngành, gần một phần tư doanh thu sách cả năm diễn ra trong tháng Mười Một và Mười Hai (Richard Rhorer, phó chủ biên tại Simon & Schuster trích dẫn số liệu từ Neilsen BookScan).

Nhân viên bán hàng Shawn Donley từng làm việc tại nhà sách Powell’s trong 14 năm. Anh tận mắt chứng kiến những cuộc tranh cướp mua quà Giáng Sinh hàng năm. Donley, người từng giám sát việc thu mua sách mới trong cửa hàng, nói “Thời điểm càng gần tới Giáng Sinh, bạn có thể cảm nhận sự tuyệt vọng cũng tới gần. Bạn có thể nhìn thấy điều đó trong mắt mọi người. Khi nhà sách mở cửa vào đêm Giáng Sinh, đó cũng là khi tâm bão đến. Mọi người chạy loạn xạ trong nhà sách, phát điên lên. Họ cứ chộp lấy bất cứ thứ gì.”

Để tận dụng đám đông lễ hội, nhà xuất bản phải sẵn sàng ra mắt sách mới từ những tác giả tên tuổi nhất ngay mùa Giáng Sinh (bắt đầu vào tháng Mười và kết thúc vào tháng Mười Một trong thế giới xuất bản); trong thời điểm này, không gian bán lẻ tiêu điểm trong đa số cửa hàng đều đã bị chiếm chỗ. Hầu như không có sách mới được phát hành trong tháng Mười Hai. Rhorer giải thích, “Chúng tôi phụ thuộc vào bên bình sách và phía truyền thông để thông báo cho khách hàng rằng có một cuốn sách mới vừa ra mắt, nhưng trong mùa lễ hội mọi người thường bị xao nhãng. Họ phải đi mua sắm, tiệc tùng, ăn tối, du lịch cùng gia đình, và thường rất khó để nắm bắt được sự tập trung của mọi người trong tháng này.”

Nhưng nếu dòng lũ người mua sắm Giáng Sinh nâng những con thuyền văn chương, ngành xuất bản biết rằng có một số sách bán chạy hơn hẳn những cuốn còn lại trong mùa lễ hội. Ví dụ, theo như Donley, 70 phần trăm tất cả sách nấu ăn đều được xuất bản trong quý cuối cùng trong năm hay trong mùa Giáng Sinh. Sách minh họa trưng bàn café cũng đồng thời là sách bán chạy, cũng như sách hài hước và sách dành cho trẻ em.

Tất cả những dòng sách trên, nói theo cách nào đó, là phiên bản đương đại của Gift Book thế kỷ 19, là những bản trích yếu với ngoại hình đẹp đẽ chứa đầy những thông tin giải trí và hữu dụng nhắm đến một phân khúc khách hàng tuyển chọn kỹ càng trong danh sách người nhận quà thường gặp. Cộng thêm một phần đề tặng, nêu ra sách dành cho ai và vì sao, bạn vừa du hành ngược về 1825.

Không phải sách nào cũng có thể làm quà tặng, và dĩ nhiên, những người trong ngành kinh doanh biết rằng một số dòng sách bán chạy lâu năm thường có xu hướng đi xuống trong mùa lễ hội. Ví dụ, sách ăn kiêng thường ì trệ trên kệ trong tháng Mười Hai, cũng như đa số sách self-help và đầu sách tài chính cá nhân. Rhorer nói, “Chẳng ai thích một món quà bảo rằng, ‘Đây, thu xếp lại đời sống tài chính của bạn cho ra hồn đi.’”

Sau mùa lễ hội, doanh thu bán hàng tại nhà sách một lần nữa tăng lên, nhưng bây giờ khách hàng đi mua sách cho chính mình, thường với phiếu mua hàng họ được tặng. Một vài năm trước đây, khi Kindle và iPad vẫn là những thứ mới mẻ, mọi người tặng cho nhau những thiết bị này và nhà xuất bản chứng kiến doanh thu bán hàng trực tuyến có bước tăng đột phá trong tháng sau Giáng Sinh, khi độc giả tải sách xuống thiết bị mới của họ. Xu hướng này có vẻ giảm dần khi thị trường thiết bị đọc trở nên bão hòa, nhưng tại Powell’s – địa điểm bán cả sách mới và sách cũ, doanh thu sách mới tăng trước mùa lễ hội và giảm sau đó. Donley giải thích, “Khi bạn mua sách cho ai đó làm quà, bạn không muốn tặng họ sách dùng rồi. Sau Giáng Sinh, khi người ta bước vào cửa hàng với phiếu mua hàng, họ mua cho chính mình, và như thế doanh thu sách cũ lại tăng lên.”

Vì vậy, Giáng Sinh này, nếu bạn thấy mình đang chọn sách minh họa bàn café tặng cho người thân yêu hoặc bộ boxset Dr. Seuss cho thành viên mới nhất trong gia đình, hãy nhớ rằng bạn đang tham dự một truyền thống thương mại tồn tại từ những ngày đầu tiên của lễ hội Giáng Sinh hiện đại.

Hết.

Aki-ten dịch.

Bài viết gốc được thực hiện bởi Michael Bourne, đăng tại Literary Hub.

Trà chiều

Tết Đoan Ngọ ở Việt Nam có gì khác các nước đồng văn?

Published

on

Mỗi năm vào ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch, Việt Nam và các nước đồng văn như Trung Quốc, Hàn Quốc và Nhật Bản lại cùng nhau chào đón một dịp lễ truyền thống mang đậm dấu ấn văn hóa phương Đông: Tết Đoan Ngọ. Dù tên gọi và nghi lễ có phần khác biệt, ngày lễ này đều gắn liền với ý nghĩa thanh lọc cơ thể, xua đuổi bệnh tật và bảo vệ sức khỏe trong thời khắc giao mùa quan trọng của năm. Từ bữa cơm "diệt sâu bọ" của người Việt, tục uống rượu hùng hoàng ở Trung Quốc, đến gội đầu và xông hơi bằng thảo dược ở Hàn Quốc; Tết Đoan Ngọ không chỉ phản ánh đời sống tâm linh mà còn cho thấy sự giao thoa và phát triển đa dạng của các nền văn hóa Á Đông.

Nguồn gốc và tục lệ Tết Đoan Ngọ ở Việt Nam

Ở nước ta, Tết Đoan Ngọ được dân gian gọi bằng một cái tên dân dã: Tết diệt sâu bọ vì người ta tin rằng khi ăn món đầu tiên trong ngày này thì sâu bọ, giun sán trong người sẽ bị chết hết. Theo nhà nghiên cứu văn hóa Trần Ngọc Thêm, ngày Tết này của Việt Nam có nguồn gốc chung với các dân tộc Bách Việt sinh sống ở khu vực Nam Trung Hoa và Bắc Đông Dương. Đây là vùng canh tác lúa nước lâu đời, nơi khí hậu mùa hè nóng bức ảnh hưởng xấu đến sức khỏe con người. Tuy nhiên, nhờ vào kinh nghiệm quan sát thời tiết để canh tác, người dân nơi đây đã hình thành nên Tết Đoan Ngọ như một nghi lễ nhằm thích ứng và tận dụng quy luật tự nhiên trong chu kỳ khí hậu hàng năm. 

Đặc biệt hơn, đây còn là ngày mang tính biểu tượng của ngày giỗ Quốc Mẫu Âu Cơ - ngày vô cùng quan trọng trong đời sống văn hóa tâm linh của mỗi người dân Việt. Ca dao ông cha ta có câu: Tháng Năm ngày tết Đoan Dương/ Là ngày giỗ Mẹ Việt Thường Văn Lang.  

Theo truyền thống của dân tộc Việt, người dân ăn tết Đoan Ngọ bằng sự cúng lễ. Tại các làng xã có lễ thần tại đình, đền; ở thôn, xóm có cúng tại miếu còn trong mỗi gia đình, mâm cỗ được dâng lên tổ tiên. Vì đây là thời điểm tiết trời nắng gắt nhất trong năm (Cực Âm – tiết Hạ chí), nên các món ăn thường là đồ nguội, mát mang tính hàn. Những món không thể thiếu trong mâm cỗ cúng Tết Đoan Ngọ ở khắp 3 miền là rượu nếp (cơm rượu) và trái cây. Trái cây được chọn có hình tròn như vải, mận (miền Nam gọi là mận bắc), hạt sen (làm chè). 

Ngoài ra, ẩm thực Tết Đoan Ngọ cũng có nhiều điểm khác nhau ở 3 miền. Miền Bắc thường có bánh gio trên bàn cúng, từ Thanh Hóa vào đến Huế thường nấu xôi ăn với thịt vịt. Người dân từ Đà Nẵng đến Quảng Ngãi thường cho trẻ nhỏ vào vườn hái quả ăn, một số ít gia đình nấu xôi chè cúng lễ. Trong khi đó, người nông dân miền Nam thường đúc bánh lọt, nấu chè trôi nước và xôi gấc cúng tổ tiên rồi cả nhà quây quần cùng nhau ăn. Với tư duy tiếp biến làm mới cách chế biến, trang trí, phong vị các món chay truyền thống cùng mong muốn giao thoa ẩm thực 3 miền, bạn có thể tham khảo công thức món chè trôi nước tam sắc trong cuốn Thanh tịnh mâm cỗ Việt của hai tác giả Hồ Đắc Thiếu Anh Nguyễn Hồ Tiếu Anh.

Nguồn gốc và tục lệ Tết Đoan Ngọ ở Trung Quốc 

Khác với Việt Nam, ý nghĩa ngày tết Đoan Ngọ của người Trung Hoa gắn với tích về ông Khuất Nguyên nước Sở cuối thời chiến quốc. Là một nhà thơ và chính trị gia nước Sở, ông nổi tiếng vì lòng yêu nước và tài văn chương. Sau khi bị vu cáo và thất sủng, ông sống trong đau khổ và sáng tác thiên "Ly Tao" thể hiện nỗi lòng. Những ngày cuối đời, ông bị đày đến Giang Nam, rồi trong tuyệt vọng, đã tự vẫn bằng cách ôm đá nhảy xuống sông Mịch La. Theo truyền thuyết ấy, hàng năm người ta tổ chức ngày mồng 5 tháng 5 là ngày Tết Đoan Ngọ để tưởng nhớ ông. 

Cũng theo tích trên, sau khi Khuất Nguyên trầm mình xuống sông Mịch La, người dân Trung Quốc xưa đã tổ chức chèo thuyền ra cứu ông nhưng không thành. Từ đó, truyền thống đua thuyền rồng vào ngày Tết Đoan Ngọ ra đời để tưởng niệm ông. Ngoài ra, người Trung Quốc còn giữ nhiều phong tục đặc trưng trong dịp lễ này như đeo túi thơm để xua đuổi tà ma, hái thuốc, hái trà và tổ chức lễ hội rước rồng ở một số vùng dân tộc thiểu số như người Mèo.

Hoạt động đua thuyền rồng trong ngày Tết Đoan Ngọ

Về ẩm thực, người Trung Quốc ăn bánh ú (zongzi) với nhiều loại nhân tùy vùng như thịt, đậu xanh, long nhãn, trứng muối hay bột dẻ…và uống rượu hùng hoàng - một loại rượu có pha khoáng chất màu vàng, được tin là có thể xua đuổi sâu bọ và tà khí.

Nguồn gốc và tục lệ ở Hàn Quốc 

Còn tại xứ sở kim chi, ngày Tết Đoan Ngọ được biết đến với tên gọi Dano (단오) hay Surinal (수릿날). Ở đây, “Suri” có nghĩa là “Thần”, là “cao”, tức là vị thần tối cao, ám chỉ mặt trời. Tết Đoan Ngọ báo cho mọi người biết ánh nắng chói chang của mùa hè sắp lan tỏa khắp nơi, cây cối hoa màu cũng sắp tới thời điểm sinh trưởng tốt tươi nhất trong năm. Người ta tổ chức các hoạt động ăn chơi nhằm tượng trưng cho sức mạnh và sự cường tráng, cầu nguyện cho mùa màng bội thu không bị sâu bệnh phá hoại.

Phong tục tập quán truyền thống tiêu biểu nhất của Hàn Quốc trong ngày Tết Đoan Ngọ là đấu vật truyền thống Ssireum. Trước kia, người giành chiến thắng trên sân đấu vật thường được thưởng một con bê. Vào ngày Tết Đoan Ngọ xa xưa, phụ nữ thường kéo nhau ra suối gội đầu bằng nước lá cỏ Thạch Dương Bồ, rồi chơi đánh đu. Đến cả các cô gái đài các giới thượng lưu ngày thường chỉ quanh quẩn trong dinh thự, nhưng tới Tết Đoan Ngọ cũng được cha mẹ cho phép ra ngoài ngắm cảnh.

Bánh Suritteok và Yaktteok là hai loại bánh truyền thống làm từ gạo, các loại hạt và lá cây được người Hàn thưởng thức trong ngày 5/5 này. Nếu như bánh Suritteok chỉ đơn giản là chiếc bánh ngải cứu hình bánh xe thì những chiếc bánh Yaktteok đa dạng hơn khá nhiều. Cũng được làm từ gạo không dính nấu chín nhưng không phải với lá ngải cứu mà với các loại hạt khác nhau và tạo thành những hình dáng phong phú.

Như vậy, không chỉ là dịp đánh dấu bước chuyển quan trọng trong chu kỳ mùa vụ và thời tiết, Tết Đoan ngọ còn là tấm gương phản chiếu bản sắc văn hóa riêng của các quốc gia Á Đông. Dù cùng chung cội nguồn từ nền văn minh nông nghiệp lúa nước và chịu ảnh hưởng của triết lý phương Đông, mỗi dân tộc lại sáng tạo nên những phong tục, nghi lễ mang màu sắc riêng. Việc tiếp nối và gìn giữ các giá trị này không chỉ giúp mỗi dân tộc lưu giữ ký ức văn hóa truyền thống, mà còn góp phần tạo nên sự đa dạng và sâu sắc trong di sản tinh thần chung của khu vực.

Hà Nhi

Đọc bài viết

Trà chiều

Phía sau Ngày của Mẹ: Câu chuyện lịch sử bị lãng quên

Published

on

Ít ai biết rằng, Ngày của Mẹ khởi nguồn như một phong trào của những người phụ nữ mong muốn mang lại cuộc sống tốt đẹp hơn cho người dân Mỹ. Nguồn gốc bị lãng quên ấy xuất phát từ hai nhà hoạt động suốt đời cống hiến những nỗ lực cải thiện y tế, phúc lợi và hòa bình. Hiểu về lịch sử Ngày của Mẹ - để thêm trân trọng và tìm thấy cảm hứng từ đó.

Ai là người sáng lập ra Ngày của Mẹ?

Việc tạo ra một ngày lễ quốc gia dành riêng cho mẹ phần lớn là công lao của ba người phụ nữ: Julia Ward Howe, Ann Reeves Jarvis, và con gái của Ann - Anna M. Jarvis.

Ann Reeves Jarvis

Được nhiều người gọi trìu mến là “Mẹ Jarvis”, Ann Reeves Jarvis là một người nội trợ trẻ sống ở vùng núi Appalachian, từng giảng dạy trong lớp học Kinh Thánh mỗi Chủ nhật. Nhưng bên cạnh đó, bà còn là một nhà hoạt động xã hội suốt đời. Vào giữa thế kỷ 19, bà đã tổ chức các “Câu lạc bộ hành động của những người Mẹ” (“Mothers’ Day Work Clubs”) tại West Virginia nhằm chống lại điều kiện sống mất vệ sinh nghiêm trọng lúc bấy giờ. Mẹ Jarvis lo lắng trước tỷ lệ trẻ sơ sinh tử vong quá cao - thậm chí trở nên tràn lan tại khu vực này, đồng thời mong muốn hỗ trợ và giáo dục các bà mẹ đang gặp khó khăn nhất.

Trong thời kì nội chiến Hoa Kỳ, bà tiếp tục tổ chức các đoàn phụ nữ, khuyến khích họ cùng giúp đỡ, bất kể chồng con họ đang đứng về phe nào. Sau chiến tranh, bà đề xuất tổ chức một “Ngày tình thân của những người Mẹ” (Mothers’ Friendship Day) - với hy vọng hàn gắn những rạn nứt giữa các gia đình từng đứng ở hai chiến tuyến: Liên minh miền Nam và Liên bang miền Bắc.

Julia Ward Howe

Julia Ward Howe là một nhà thơ và nhà cải cách nổi tiếng. Trong thời kỳ Nội chiến, bà tình nguyện làm việc cho Ủy ban Vệ sinh Hoa Kỳ, góp phần mang lại môi trường sạch sẽ cho các bệnh viện và đảm bảo điều kiện vệ sinh trong việc chăm sóc thương binh, bệnh binh. Năm 1861, bà sáng tác bài thánh ca nổi tiếng của thời Nội chiến – “The Battle Hymn of the Republic”, lần đầu được phát rộng rãi vào tháng 2 năm 1862. 

Khoảng năm 1870, Julia đã kêu gọi tổ chức riêng một “Ngày của Mẹ vì hòa bình” (“Mother’s Day for Peace”) để tôn vinh hòa bình và chấm dứt chiến tranh. Trong bản “Tuyên ngôn Ngày của Mẹ” (“Mother’s Day Proclamation”) do bà viết, Julia cảm thấy rằng chính những người mẹ - những người phải gánh chịu và thấu hiểu cái giá phải trả của chiến tranh - cần phải cùng nhau lên tiếng chống lại sự tàn khốc và sự phí hoài cuộc sống vì súng gươm. 

“Ngày của Mẹ” theo góc nhìn của Julia từng được tổ chức tại Boston và một vài nơi khác trong khoảng 30 năm nhưng nhanh chóng biến mất vào những năm trước Thế chiến thứ nhất.

Không có gì mới mẻ diễn ra trong phong trào này cho đến năm 1907, khi cô Anna M. Jarvis ở Philadelphia tiếp tục giương cao ngọn cờ ấy. 

Anna M. Jarvis

Sau khi mẹ qua đời vào năm 1905, cô Anna M. Jarvis ở Philadelphia đã ấp ủ ước nguyện tưởng nhớ cuộc đời đầy cống hiến của mẹ mình. Cô bắt đầu vận động một ngày lễ toàn quốc nhằm tôn vinh tất cả những người mẹ. “Tôi hy vọng và cầu nguyện rằng rồi sẽ có ai đó, vào một lúc nào đó, lập nên một ngày tôn vinh mẹ - để ghi nhận những cống hiến vĩ đại mẹ dành cho nhân loại trong mọi khía cạnh của cuộc sống,” Anna từng khẳng định - “Mẹ xứng đáng với điều đó.” 

Ý tưởng của Anna không xoay quanh những công việc xã hội như mẹ cô từng theo đuổi, mà thiên về việc tôn vinh vai trò thiêng liêng của người mẹ và những hy sinh thầm lặng trong mái ấm gia đình. Cô không ngừng gửi điện tín, thư từ, và gặp gỡ trực tiếp các nhân vật có tầm ảnh hưởng cũng như các tổ chức xã hội để thuyết phục họ ủng hộ. Dù tổ chức lớn hay nhỏ, cô đều kiên trì gửi thư trình bày ý tưởng của mình. Bằng chính tiền túi, Anna viết, in và phát hành hàng loạt tập sách ca ngợi Ngày của Mẹ.

Vì sao Ngày của Mẹ ở Mỹ lại rơi vào tháng 5?

Tháng 5 năm 1907, Anna tổ chức buổi lễ tưởng niệm để tưởng nhớ hành trình hoạt động không ngơi nghỉ của mẹ tại nhà thờ Giám Lý ở Grafton, West Virginia – nơi bà từng giảng dạy. Một năm sau, vào ngày 10 tháng 5, một buổi lễ chính thức nhân Ngày của Mẹ được tổ chức tại chính nhà thờ đó, lần này để vinh danh tất cả những người mẹ. Từ đây, ý tưởng dành riêng Chủ nhật thứ hai của tháng 5 để tôn vinh mọi người mẹ - dù còn sống hay đã khuất - bắt đầu hình thành.

Nỗ lực của Anna dần gây được sự chú ý. Thị trưởng Philadelphia là người đầu tiên tuyên bố tổ chức Ngày của Mẹ tại địa phương. Từ đó, Anna tiếp tục hành trình vận động ở thủ đô Washington, D.C. Các chính trị gia ở đây nhanh chóng nhận thấy đây là một đề xuất đáng giá và bày tỏ sự ủng hộ công khai.

West Virginia là bang đầu tiên chính thức công nhận ngày này. Sau đó, nhiều bang khác cũng làm theo. Việc các bang liên tiếp đưa ra tuyên bố công nhận Ngày của Mẹ đã dẫn đến việc Hạ nghị sĩ J. Thomas Heflin (bang Alabama) và Thượng nghị sĩ Morris Sheppard (bang Texas) cùng đệ trình một nghị quyết lên Quốc hội nhằm công nhận Ngày của Mẹ là ngày lễ trên toàn quốc. Cả hai viện của Quốc hội đều thông qua nghị quyết.

Đến năm 1914, Tổng thống Woodrow Wilson đã ký ban hành đạo luật chính thức công nhận Chủ nhật thứ hai của tháng 5 là ngày lễ quốc gia với tên gọi “Ngày của Mẹ” - dành riêng cho “người mẹ tuyệt vời nhất trên đời: mẹ của bạn.”

Trong những năm đầu tiên, Ngày của Mẹ được tổ chức một cách mộc mạc và đầy thành kính - thường là qua các buổi lễ nhà thờ để tưởng nhớ và vinh danh các bà mẹ, dù còn sống hay đã qua đời.

Ngọt ngào xen lẫn đắng cay khi kế thừa Ngày của Mẹ

Theo nhiều tài liệu, điều duy nhất mà Anna mong muốn là tưởng nhớ mẹ mình - người mà cô tin là người khởi xướng thực sự của Ngày của Mẹ. Nhưng khi ngày lễ trở nên phổ biến, Anna dần cảm thấy thất vọng khi nó bị thương mại hóa: người ta gửi thiệp, tặng hoa một cách máy móc. Thậm chí cô không đồng tình khi các tổ chức phụ nữ hay hội từ thiện dùng Ngày của Mẹ để gây quỹ - điều khá mâu thuẫn nếu nhìn vào lý tưởng y tế cộng đồng mà mẹ cô từng theo đuổi.

Năm 1948, Anna Jarvis qua đời tại một viện dưỡng lão trong tình trạng sa sút trí tuệ.

Ngày của Mẹ hiện nay

Ngày của Mẹ vẫn bền bỉ tồn tại và không ngừng phát triển. Cũng giống như khởi nguồn ngày lễ bắt đầu từ sự sáng tạo của nhiều người phụ nữ, Ngày của Mẹ trong thời đại hiện nay tôn vinh sự đa dạng trong vai trò của người mẹ hiện đại. Chúng ta nhớ ơn những người mẹ đã đấu tranh để cải thiện cuộc sống của con cái bằng nhiều cách - từ phúc lợi xã hội đến lý tưởng phi bạo lực. Và hơn hết, chúng ta thấu hiểu, trân trọng tinh thần dũng cảm cùng đức hy sinh quý giá vô ngần dành cho con trẻ từ lúc chúng mới lọt lòng.

Hà Nhi dịch từ Almanac

Đọc bài viết

Trà chiều

Văn hóa đọc tại Việt Nam: Hành trình tỉnh thức trong thời đại mất tập trung

Khi cả thế giới đang quay cuồng trong cơn lốc của tốc độ, của công nghệ số và mạng xã hội, văn hóa đọc – vốn là một hoạt động tĩnh tại, cô độc và đòi hỏi sự kiên nhẫn – bỗng trở thành hiện tượng lạ giữa đời sống hiện đại.

Published

on

Một cú chạm màn hình có thể đưa bạn tới bất kỳ đâu: từ buổi hòa nhạc ở Vienna đến một bữa ăn đường phố ở Bangkok, từ những khoảnh khắc riêng tư của người xa lạ đến bản tin thời sự lúc rạng đông. Nhưng càng dễ dàng kết nối, chúng ta lại càng khó khăn trong việc lắng nghe chính mình. 

Và trong cuộc hành trình ấy, đọc sách - hành động tưởng như đã cũ kỹ, đang âm thầm trở lại như một nơi trú ẩn cuối cùng của tâm hồn hiện đại.

Văn hóa đọc không chỉ là việc “đọc sách”

Văn hóa đọc không nên được định nghĩa đơn giản chỉ là hành vi tiếp nhận văn bản in ấn, cần phải nhìn nó như là một cấu trúc hệ giá trị, nơi người đọc không chỉ tiêu thụ thông tin, mà còn tương tác với tri thức, phản tư, và từ đó tạo ra tầng sâu văn hóa cá nhân. Nên hiểu đọc là một hành vi văn hóa, không chỉ là kỹ năng.

Thế nhưng, tại Việt Nam, hành vi đọc nhiều khi bị giản lược thành “hoạt động học thuộc”. Cái gốc của việc đọc để hiểu mình và hiểu thế giới vẫn còn mờ nhạt trong đời sống học đường lẫn đời sống đô thị.

Chúng ta từng được dạy rằng đọc là để biết nhiều hơn. Nhưng biết không đồng nghĩa với hiểu. “Biết” là quá trình tiếp nhận và lưu trữ dữ liệu dưới dạng thông tin. “Hiểu” vượt lên trên điều đó - nó đòi hỏi sự tham gia của trải nghiệm cá nhân, khả năng phân tích, đồng cảm và cả những va chạm nội tâm. Một tác phẩm có giá trị không chỉ cung cấp tri thức ngoại tại, mà còn tạo điều kiện cho chủ thể tiếp nhận được soi chiếu, phản tỉnh từ đó nhận diện những lớp ẩn sâu của bản thể qua hình ảnh của người khác trong trang sách. 

Khi một đứa trẻ đọc Những tấm lòng cao cả, em sẽ không chỉ học đạo đức, mà bắt đầu cảm nhận được trái tim nhân loại. Khi một thiếu niên lần đầu đọc Người xa lạ của Camus, cậu ấy có thể không lý giải nổi thế giới, nhưng sẽ bắt đầu đặt câu hỏi về nó và về chính mình.

Vấn đề không nằm ở việc thiếu sách, mà thiếu “thái độ văn hóa” với sách

Mặc dù Việt Nam có hơn 30.000 đầu sách xuất bản mỗi năm (theo Cục Xuất bản), thế nhưng lượng sách bán ra tập trung chủ yếu ở thể loại giải trí, ngôn tình, self-help, còn các dòng sách triết học, văn hóa, nhân văn… chiếm tỷ lệ nhỏ hơn. Ta không thiếu sách, ta thiếu một nền tảng thẩm mỹ và nhân văn để lựa chọn sách một cách có chủ đích.

Nguyên nhân không chỉ nằm ở thời đại số làm thay đổi thói quen tiếp nhận thông tin, mà còn nằm ở cách giáo dục về đọc sách. Tại nhiều trường học, việc đọc vẫn gắn liền với hình thức kiểm tra, chấm điểm, làm bài văn nghị luận sách giáo khoa - điều khiến đọc sách trở thành một “nghĩa vụ” hơn là một hành trình khám phá. Gia đình, các bậc phụ huynh còn chưa thực sự nghiên cứu và đặt mối quan tâm lớn lao cho việc giáo dục con trẻ dẫn đến việc các em phụ thuộc quá nhiều vào các thiết bị công nghệ. 

Nhưng tín hiệu đáng mừng là trong những năm gần đây, chúng ta chứng kiến sự nở rộ của các phong trào đọc sách tự phát, không phải từ chỉ đạo hành chính, mà từ những con người đang đi tìm lại bản thân giữa cơn hỗn loạn của thông tin.

Đáng chú ý, sự phát triển của nền tảng số cũng không còn là lực cản, mà đang dần trở thành đòn bẩy cho việc tiếp cận sách: audio book, book podcast, nền tảng chia sẻ tóm tắt sách hay các cộng đồng đọc sách online đang lan tỏa mạnh mẽ. Sách không còn là một vật thể bất động mà trở thành dòng chảy đồng hành với sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ, âm thanh và cảm xúc.

Tất cả đang làm sống lại một giá trị xưa cũ: sự tĩnh lặng nội tâm. Đọc sách giờ đây không chỉ là tiếp nhận thông tin, mà là một hành động phản kháng với sự phân tán, ồn ào, và tiêu dùng giải trí mang tính chất "mì ăn liền".

Văn hóa đọc trong thời đại “siêu dữ liệu”

Thách thức lớn nhất với văn hóa đọc trong thời đại kỹ thuật số không phải là sự biến mất của sách giấy, mà là sự thoái hóa khả năng tập trung, năng lực phản tư và thái độ nghiêm túc của con người với tri thức. Chúng ta sống trong thời đại mà nội dung có thể bị tiêu thụ như thức ăn nhanh, nơi mọi người “đọc để phản ứng”, thay vì “đọc để cảm nghiệm”. Bởi vậy, chọn đọc - nhất là đọc sâu, đọc chậm giờ đây không chỉ là một lựa chọn mang tính trí tuệ, mà còn là một cách gìn giữ bản thân trước sự xao nhãng của thế giới hiện đại.

Đọc là kháng cự lại tốc độ. Là từ chối cái dễ. Là chọn cái sâu - dù biết nó chậm.

Văn hóa đọc giờ đây không chỉ là sách, mà còn là cách ta sống. Không chỉ là hành động cá nhân. Nó phản ánh cả một văn hóa. Một đất nước biết trân trọng sách là một đất nước không dễ bị lãng quên ký ức. Một thế hệ đọc sách là một thế hệ có nội lực.

Ở Việt Nam, từng có một thế kỷ mà sách được đọc bằng ánh đèn dầu, được chép tay, được truyền tay như những báu vật. Sách đi qua chiến tranh, qua đói nghèo, qua đạn bom, nhưng vẫn sống. Vấn đề của hôm nay không phải là thiếu sách, mà là quá nhiều thứ giành giật tâm trí ta khỏi sách.

Vấn đề sâu xa hơn: ta không còn coi đọc là một phần của việc sống đẹp. Thế giới đang dần lãng quên sự im lặng, sự chậm rãi, sự suy tư. Trong truyền thống tư tưởng phương Đông, đọc không phải là phương tiện để đạt được cái bên ngoài, mà là trở về với cái bên trong. Từ thời Lão - Trang, việc học, việc đọc vốn gắn liền với sự tĩnh tại của tâm. Đọc là tu thân. Đọc là dưỡng khí. Đọc là hành động đi ngược lại với sự xao động của đời sống, để khơi mở “minh tâm kiến tánh”, thấy lại chân diện mục của chính mình. 

Ngày xưa, các nho sĩ khi đọc sách thường đặt một bát nước trong veo bên cạnh, để “nếu tâm xao động thì nước đục” như một cách tự phản tỉnh. Người đọc không chỉ là kẻ truy cầu tri thức, mà còn là người gìn giữ đạo lý, tiết tháo và sự lặng thầm bền bỉ của văn hóa.

Trong thời đại siêu kết nối hiện nay, nghịch lý lớn nhất là con người càng lúc càng rỗng hơn giữa vô số dữ liệu. Chúng ta “biết” rất nhiều thứ nhưng lại hiểu rất ít điều, và càng ít sống sâu. Văn hóa đọc nếu được xem là một hệ sinh thái văn hóa bền vững - chính là cơ chế tự phòng vệ của trí tuệ trước sự tha hóa của thị hiếu và tốc độ.

Bởi vì đọc không chỉ là để “biết”, mà để nghi ngờ cái mình biết. Không chỉ để “giỏi lên”, mà để hiểu mình và hiểu người hơn. Và không chỉ để có tri thức, mà để trở nên người hơn trong thế giới ngày càng thiếu vắng chất người. 

Đọc - tự bản thân nó là một hành động kháng cự lại sự lãng quên, sự cạn mỏng và cả sự dễ dãi. Nó khơi mở lại điều tưởng như đã mất: một chiều sâu văn hóa không thể số hóa, không thể sao chép, thứ văn hóa được chưng cất từ mỗi lần lật trang, từ mỗi khoảnh khắc im lặng tự đối diện chính mình. Để được sống với một trái tim có lớp lang. 

Và nếu phải chọn một hành động lặng lẽ nào đó để định nghĩa tinh thần của một dân tộc đang muốn trở mình từ bên trong, thì đó hẳn phải là: đọc sách.

Ngọc Trâm

Đọc bài viết

Cafe sáng