Trà chiều

Truyền thống tặng quà dịp Giáng Sinh: Một “phát minh” của ngành xuất bản sách

Sự hòa hợp hiếm hoi giữa tính đồng bộ và tính linh hoạt khiến sách in trở thành món hàng tặng hoàn hảo.

Published

on

HOW THE BOOK BUSINESS INVENTED MODERN GIFT-GIVING

Michael Bourne

Dân phương Tây ai cũng từng trải qua tình huống sau: Đêm nay là Giáng Sinh, và bạn đang trù tính quà tặng cho những cái tên cuối cùng trong danh sách. Có lẽ bạn cần một món quà để tặng cho gã sếp khó-chiều. Hoặc cho cậu cháu trai ba tuổi bạn chưa từng gặp mặt. Hoặc cho gã bạn trai mới của mẹ bạn – người mà bạn ước giá như mình không bao giờ phải gặp mặt. Hoặc có lẽ cho cả ba. Bạn lần mò trên mạng và lùng sục trong khu mua sắm. Bạn cân nhắc qua những hộp thủy tinh tại cửa hàng trang sức, thử nghiệm những thiết bị mới toanh tại phòng triển lãm công nghệ, nhưng bạn vẫn tắc tị và chẳng biết nên tặng cái chi.

Và đột nhiên bạn nhớ ra: Ồ, dĩ nhiên rồi, mình có thể đến nhà sách mà.

Nếu bạn cũng đang trải qua tình huống này trong mùa lễ hội cuối năm, lùng sục những giá sách tại nhà sách địa phương để tìm kiếm quà tặng, bạn có thể ít nhiều cảm thấy chút an ủi khi biết rằng, mình đang dự phần vào một truyền thống mang tính thương mại có lịch sử đến gần hai trăm năm.

Hóa ra, sách không chỉ là một trong những món quà Giáng Sinh đầu tiên được sản xuất đại trà; ngành kinh doanh sách còn đóng vai trò trung tâm trong việc biến Giáng Sinh trở thành một ngày lễ được thương mại hóa như ngày nay. Stephen Nissenbaum viết trong cuốn sách lịch sử xã hội The Battle for Christmas (tạm dịch: Cuộc chiến vì Giáng Sinh) rằng “Ngành xuất bản và bên bán sách là những người đi đầu trong việc tận dụng – và phát triển – mậu dịch Giáng Sinh. Và sách đi đầu trong công cuộc thương mại hóa Giáng Sinh; trong những ngày đầu, sách chiếm đến quá nửa trong hạng mục hàng hóa được quảng cáo với tư cách quà Noel.”

Bắt đầu từ những năm 1820, khi Giáng Sinh vẫn chủ yếu là một ngày kỷ niệm tôn giáo và yến tiệc, những nhà xuất bản đã tiên phong đưa ra ý tưởng lựa chọn hàng hóa sản xuất đại trà để làm quà tặng, phát minh ra một thể loại sách hoàn toàn mới là Gift Book (Sách Tặng), ra đời để tặng những người thân thương trong dịp Giáng Sinh. Gift Book thường là tuyển tập thơ, truyện hư cấu, tiểu luận và tranh vẽ, nội dung từng tập được đo ni đóng giày để thu hút một nhóm đối tượng nhất định. Nissenbaum viết, “Gift Book luôn sẵn có ở mọi mức giá và dành cho từng nhóm khách hàng mục tiêu tưởng tượng được – nhóm nhân khẩu học, tôn giáo, chính trị, và văn hóa. Có Gift Book dành cho trẻ em (thậm chí là bé trai và bé gái riêng biệt), trai trẻ, bà mẹ, những người ủng hộ sự dân chủ kiểu Andrew Jackson, người ủng hộ phái trung dung và bãi nô, thậm chí là khách hàng thành viên của các câu lạc bộ thoát y.”

Vào thời điểm bấy giờ, cái ý tưởng tặng quà không phải là đồ handmade thực sự quá mới mẻ và lạ lẫm, đến mức những nhà xuất bản Gift Book phải in mục “gửi tặng” đặc biệt tại trang sách đầu tiên để người mua có thể cá nhân quá món quà với một câu đề tặng, khẳng định cuốn sách dành cho ai và lý do nó được tặng. Nissenbaum ghi chú tỉnh bơ, “Có thể nói, Gift Book là đại diện cho sự ‘thương mại hoá lòng thành.’”

“Có thể nói, Gift Book là đại diện cho sự ‘thương mại hoá lòng thành.’”

Đến những năm 1860, khi hàng hóa sản xuất hàng loạt trở nên phổ biến hơn, mục đề tặng hóa ra lỗi thời, và ngày nay chẳng ai thèm xuất bản những tuyển tập văn chương dành riêng cho lễ hội nữa. Nhưng sách tặng Giáng Sinh vẫn là rường cột trong ngành xuất bản hiện đại, lý do tương tự như việc Gift Book trở nên phổ biến trong hai thế kỷ trước. Sách là hàng hóa nhỏ nhẹ, giá cả mềm, sản xuất đại trà với kích thước và hình dạng tương đương, tuy nhiên, bởi vì mỗi tựa sách là độc nhất, người tặng có thể chọn một cuốn sách phù hợp với gu thưởng thức của bất kỳ ai nằm trong danh sách tặng quà của mình. Sự hòa hợp hiếm hoi giữa tính đồng bộ và tính linh hoạt khiến sách in trở thành món hàng tặng hoàn hảo, phát biểu từ quan điểm thương mại.

Nhưng bí mật thực sự làm nên sự phổ biến trường tồn của sách trong dịp Giáng Sinh chính là cách sách đã giải quyết gọn gàng phương trình cảm xúc phức tạp nằm tại trọng tâm hành vi tặng quà. Bất cứ một món quà Giáng Sinh thành công nào cũng đưa cho người nhận một cái gì đó mà người ấy muốn, nhưng quà tặng cũng đồng thời có vai trò như bằng chứng hữu hình, minh chứng cho mối gắn kết cảm xúc giữa người tặng và người nhận.

“Sự hòa hợp hiếm hoi giữa tính đồng bộ và tính linh hoạt khiến sách in trở thành món hàng tặng hoàn hảo, phát biểu từ quan điểm thương mại.”

Thử ví dụ xem nào, bạn là bà nội có cậu cháu trai mơ ước trở thành nhà thiết kế thời trang. Bạn có thể mua quần áo cho cậu bé, nhưng bạn không chỉ cần biết số đo của cậu, bạn cần phải am hiểu gu thời trang của cậu – cái gì ngầu, cái gì không – và đây là điều mà đa số mọi người, không chỉ riêng các bà nội, khó khăn lắm mới phân biệt được.

Bạn có thể tặng cho cậu bé một phiếu mua hàng có thể sử dụng tại cửa hàng thời trang, và có thể đây là điều mà cậu bé muốn, nhưng theo tiêu chuẩn quà tặng thì món này quá đỗi bàng quan. Ý nghĩa của nó là “Bà yêu cháu, nhưng bà không hiểu cháu lắm. Tiền đây.” Nhưng sau một chuyến du ngoạn đến nhà sách, bạn có thể mua cuốn tiểu sử của nhà thiết kế cậu bé yêu thích, cùng với một vài sách về hoa văn thêu may và phiếu mua hàng dùng tại một cửa tiệm vải. Ở trang trong, bạn còn có thể cá nhân hóa quà tặng bằng dòng ghi chú, “Ngày nào đó trong tương lai, bà biết cả thế giới thời trang sẽ đọc những cuốn sách viết về cháu.”

Nhân đôi những viễn cảnh này qua những tập hợp người rộng lớn và đa dạng trên danh sách tặng quà của hầu hết mọi người trong ngày Giáng Sinh, bạn sẽ hiểu vì sao sách vẫn là một món quà Giáng Sinh phổ biến. Trong một nhà sách, bạn có thể tìm thấy quà cho bất kỳ ai: người dì cựu-rocker ngầu tại Seattle (Carrie Brownstein vừa ra mắt cuốn tiểu sử mới, Hunger Makes Me A Modern Girl (tạm dịch: Cơn đói làm nên cô gái hiện đại trong tôi), ngay mùa thu này); người họ hàng muốn trở thành nhà văn (tác phẩm 900 trang của Garth Risk Hallberg vừa nhận được các review tốt); bạn gái mới của anh trai bạn – người mà bạn hầu như chẳng biết chút gì, ngoại trừ chuyện chị ấy nướng bánh torte hạnh nhân siêu ngon (The Baking Bible (tạm dịch: Thánh kinh nướng bánh) của Rose Levy Beranbaum có vẻ ngon lành), và một đám cháu trai cháu gái tuổi đến trường (Percy Jackson của Rick Riordan không thể là lựa chọn sai được).

Dĩ nhiên, những giám đốc xuất bản và giám đốc bán hàng tại nhà sách nắm rõ điều này và đưa ra những kế hoạch tỉ mẩn trong mùa Giáng Sinh – một trong những mùa vụ bội thu nhất. Tại Powell’s Books ở Portland (Oregon) – một trong những nhà sách độc lập lớn nhất nước, doanh thu trong tháng Mười Hai gấp đôi mức trung bình những tháng còn lại, và ngày bận rộn nhất trong năm là ngày 22 hoặc 23 tháng Mười Hai, theo như Miriam Sontz, CEO của Powell’s. Đối với cả ngành, gần một phần tư doanh thu sách cả năm diễn ra trong tháng Mười Một và Mười Hai (Richard Rhorer, phó chủ biên tại Simon & Schuster trích dẫn số liệu từ Neilsen BookScan).

Nhân viên bán hàng Shawn Donley từng làm việc tại nhà sách Powell’s trong 14 năm. Anh tận mắt chứng kiến những cuộc tranh cướp mua quà Giáng Sinh hàng năm. Donley, người từng giám sát việc thu mua sách mới trong cửa hàng, nói “Thời điểm càng gần tới Giáng Sinh, bạn có thể cảm nhận sự tuyệt vọng cũng tới gần. Bạn có thể nhìn thấy điều đó trong mắt mọi người. Khi nhà sách mở cửa vào đêm Giáng Sinh, đó cũng là khi tâm bão đến. Mọi người chạy loạn xạ trong nhà sách, phát điên lên. Họ cứ chộp lấy bất cứ thứ gì.”

Để tận dụng đám đông lễ hội, nhà xuất bản phải sẵn sàng ra mắt sách mới từ những tác giả tên tuổi nhất ngay mùa Giáng Sinh (bắt đầu vào tháng Mười và kết thúc vào tháng Mười Một trong thế giới xuất bản); trong thời điểm này, không gian bán lẻ tiêu điểm trong đa số cửa hàng đều đã bị chiếm chỗ. Hầu như không có sách mới được phát hành trong tháng Mười Hai. Rhorer giải thích, “Chúng tôi phụ thuộc vào bên bình sách và phía truyền thông để thông báo cho khách hàng rằng có một cuốn sách mới vừa ra mắt, nhưng trong mùa lễ hội mọi người thường bị xao nhãng. Họ phải đi mua sắm, tiệc tùng, ăn tối, du lịch cùng gia đình, và thường rất khó để nắm bắt được sự tập trung của mọi người trong tháng này.”

Nhưng nếu dòng lũ người mua sắm Giáng Sinh nâng những con thuyền văn chương, ngành xuất bản biết rằng có một số sách bán chạy hơn hẳn những cuốn còn lại trong mùa lễ hội. Ví dụ, theo như Donley, 70 phần trăm tất cả sách nấu ăn đều được xuất bản trong quý cuối cùng trong năm hay trong mùa Giáng Sinh. Sách minh họa trưng bàn café cũng đồng thời là sách bán chạy, cũng như sách hài hước và sách dành cho trẻ em.

Tất cả những dòng sách trên, nói theo cách nào đó, là phiên bản đương đại của Gift Book thế kỷ 19, là những bản trích yếu với ngoại hình đẹp đẽ chứa đầy những thông tin giải trí và hữu dụng nhắm đến một phân khúc khách hàng tuyển chọn kỹ càng trong danh sách người nhận quà thường gặp. Cộng thêm một phần đề tặng, nêu ra sách dành cho ai và vì sao, bạn vừa du hành ngược về 1825.

Không phải sách nào cũng có thể làm quà tặng, và dĩ nhiên, những người trong ngành kinh doanh biết rằng một số dòng sách bán chạy lâu năm thường có xu hướng đi xuống trong mùa lễ hội. Ví dụ, sách ăn kiêng thường ì trệ trên kệ trong tháng Mười Hai, cũng như đa số sách self-help và đầu sách tài chính cá nhân. Rhorer nói, “Chẳng ai thích một món quà bảo rằng, ‘Đây, thu xếp lại đời sống tài chính của bạn cho ra hồn đi.’”

Sau mùa lễ hội, doanh thu bán hàng tại nhà sách một lần nữa tăng lên, nhưng bây giờ khách hàng đi mua sách cho chính mình, thường với phiếu mua hàng họ được tặng. Một vài năm trước đây, khi Kindle và iPad vẫn là những thứ mới mẻ, mọi người tặng cho nhau những thiết bị này và nhà xuất bản chứng kiến doanh thu bán hàng trực tuyến có bước tăng đột phá trong tháng sau Giáng Sinh, khi độc giả tải sách xuống thiết bị mới của họ. Xu hướng này có vẻ giảm dần khi thị trường thiết bị đọc trở nên bão hòa, nhưng tại Powell’s – địa điểm bán cả sách mới và sách cũ, doanh thu sách mới tăng trước mùa lễ hội và giảm sau đó. Donley giải thích, “Khi bạn mua sách cho ai đó làm quà, bạn không muốn tặng họ sách dùng rồi. Sau Giáng Sinh, khi người ta bước vào cửa hàng với phiếu mua hàng, họ mua cho chính mình, và như thế doanh thu sách cũ lại tăng lên.”

Vì vậy, Giáng Sinh này, nếu bạn thấy mình đang chọn sách minh họa bàn café tặng cho người thân yêu hoặc bộ boxset Dr. Seuss cho thành viên mới nhất trong gia đình, hãy nhớ rằng bạn đang tham dự một truyền thống thương mại tồn tại từ những ngày đầu tiên của lễ hội Giáng Sinh hiện đại.

Hết.

Aki-ten dịch.

Bài viết gốc được thực hiện bởi Michael Bourne, đăng tại Literary Hub.

Trà chiều

Phim chiếu rạp dùng AI thay thế hoa hậu Thùy Tiên: Vô hồn hay cảm xúc?

Published

on

Chiều 4/8, buổi ra mắt phim "Chốt đơn!" diễn ra tại TP HCM. Tại sự kiện, ê-kíp chia sẻ: “Đạo diễn và nhà sản xuất đã tìm ra phương án để thay thế diễn viên chính, để bộ phim có thể được ra rạp. Chúng tôi đã sử dụng công nghệ AI để thay thế nữ chính”.

Trong phim, vai nữ chính Hoàng Linh (trước đó hoa hậu Thùy Tiên thể hiện) vẫn được giữ nguyên, song mặt của Thùy Tiên đã được can thiệp công nghệ AI để làm khác đi. Ngoài ra, ê-kíp cũng sử dụng giọng lồng tiếng để thay thế giọng của Thùy Tiên.

Dân mạng và những người đã xem phim đều tranh luận về việc AI trông giống hay khác Thùy Tiên

Song theo ghi nhận, vì can thiệp công nghệ AI nên hình ảnh của nữ chính tỏ ra thiếu tự nhiên. Biểu cảm nhân vật không mượt mà. Hạn chế này bộc lộ rất rõ ở những chuyển cảnh hay khi nhân vật thay đổi thái độ. Ngoài việc Hoàng Linh trông giống hay khác Thùy Tiên, hình ảnh AI còn gây tranh luận vì độ thật - giả, khả năng truyền tải cảm xúc, vô hồn hay gợi được sự đồng cảm? Đó cũng là lo ngại ban đầu của các đạo diễn cũng như nhiều khán giả.

Việc sử dụng AI để "đổi đầu", "thay mặt" diễn viên trong phim không chỉ đặt ra những tranh cãi về mặt kỹ thuật và cảm xúc, mà còn chạm đến những câu hỏi lớn hơn về đạo đức, quyền con người và vai trò của con người trong thế giới ngày càng bị chi phối bởi trí tuệ nhân tạo. Khi công nghệ có thể can thiệp vào hình ảnh, giọng nói, thậm chí là tạo ra một bản sao số hoàn hảo của một con người, ranh giới giữa thật và ảo đang trở nên mong manh hơn bao giờ hết.

Trong bối cảnh đó, việc tìm hiểu và trang bị kiến thức về AI không còn là điều xa vời dành riêng cho các chuyên gia công nghệ, mà đã trở thành nhu cầu thiết yếu với mọi cá nhân trong xã hội hiện đại. Hai cuốn sách dưới đây có thể là khởi đầu lý tưởng:

EIGHT - 8 Cách Làm Chủ Trí Thông Minh Nhân Tạo

Cuốn sách cung cấp một cái nhìn thực tế, rõ ràng và gần gũi về cách AI đang dần ảnh hưởng đến mọi khía cạnh của đời sống, từ công việc, giáo dục đến các mối quan hệ cá nhân. Lee Ji-sung đưa ra những lời khuyên giúp người đọc không bị tụt lại phía sau, đồng thời biết cách sử dụng AI như một công cụ hỗ trợ, chứ không phải đối thủ đáng sợ. Đây là cuốn sách dành cho bất kỳ ai đang cảm thấy lo lắng hoặc tò mò trước tốc độ phát triển chóng mặt của công nghệ.

2030 - Những Xu Hướng Lớn Sẽ Định Hình Thế Giới Tương Lai

Không chỉ dừng lại ở AI, 2030 phác họa một bức tranh toàn cảnh về tương lai: dân số già hóa, đô thị hoá cực đoan, phụ nữ nắm giữ vai trò kinh tế, v.v.. Xã hội ngày càng lớn, tiền kỹ thuật số thay thế tiền mặt, và tất nhiên AI hiện diện trong mọi mặt đời sống. Với góc nhìn liên ngành (xã hội học, kinh tế học, công nghệ), tác giả giúp người đọc hiểu được rằng thế giới đang chuyển động theo một logic mới, và ta cần chuẩn bị để thích nghi với logic ấy.

Đọc bài viết

Trà chiều

Sài Gòn – Hồi sinh từ ký ức, vươn mình đến tương lai

Từ ngày 1/7/2025, cái tên “Sài Gòn” chính thức trở lại trên bản đồ hành chính Việt Nam. Đây không phải là tên thành phố, mà là tên của một phường trung tâm thuộc TPHCM. Một sự thay đổi tưởng chừng kỹ thuật, hành chính, nhưng lại gợi lên những suy tư lớn hơn: về ký ức đô thị, về cách chúng ta gọi tên một vùng đất và về hướng đi của tương lai giữa dòng chảy đổi mới.

Published

on

Từ nay, người dân sẽ phải làm quen với những tên gọi mới, địa giới mới và cả cách quản lý mới. Nhưng giữa tất cả những đổi thay ấy, cái tên “Sài Gòn” không trở lại như một nỗi hoài niệm, mà như một sợi chỉ đỏ âm thầm nối liền ký ức và hiện tại: bền bỉ, lặng lẽ nhưng chưa từng đứt đoạn. Một cái tên chưa bao giờ mất đi trong tâm thức người dân, nay được trả về đúng vị trí của nó: chính danh và được ghi nhận.

Tên cũ hồi sinh, đô thị vươn mình

Không chỉ hiện diện trong ký ức của hàng triệu người dân, Sài Gòn còn là mạch nguồn cảm hứng bất tận cho nhiều thế hệ người viết, người sáng tác. Trong đó, có thể kể đến tác giả Phạm Công Luận - một cây bút gắn bó lâu năm với Phương Nam Book và được xem là người dành trọn tâm huyết để viết về Sài Gòn. Gần như mỗi năm, ông lại cho ra đời một tác phẩm mới, nhưng điều đặc biệt là dù đã viết rất nhiều năm, rất nhiều sách, ông vẫn luôn tìm ra được những góc nhìn mới, tinh tế và giàu cảm xúc về vùng đất này.

Từ Sài Gòn ngoảnh lại trăm năm, Hồi ức Phú Nhuận,đến Có một thời ở Chợ LớnMade in Sài Gòn - hai tác phẩm vừa được phát hành đầu năm nay, những trang viết của ông như một hành trình gom nhặt lại những ký ức xưa cũ về Sài Gòn. Chính những tác phẩm ấy là bằng chứng cho thấy: Sài Gòn không chỉ tồn tại trên bản đồ, mà sống động trong văn hóa, tâm tưởng và cả trong từng chi tiết đời sống hàng ngày của người dân.

Bởi vậy, khi cái tên “Sài Gòn” trở lại trong một vị trí hành chính cụ thể, đó không đơn thuần là sự phục dựng danh xưng, mà là sự thừa nhận giá trị văn hóa, tinh thần mà vùng đất này đã và đang mang trong mình. Nhưng câu chuyện không chỉ dừng ở ký ức hay bản sắc. Việc sáp nhập, thay đổi đơn vị hành chính lần này còn là một phần trong chiến lược cải tổ toàn diện, nhằm nâng cao hiệu quả quản lý, tinh gọn bộ máy và hướng đến một đô thị hiện đại.

Bởi vậy, mô hình hành chính mới không đơn thuần là tinh gọn bộ máy, mà còn là cơ hội để đẩy mạnh ứng dụng công nghệ, hiện đại hóa quản lý, nâng cao chất lượng dịch vụ công và cuộc sống người dân. Đây là một phần trong chiến lược phát triển bền vững, toàn diện và hội nhập sâu rộng mà Việt Nam đang theo đuổi. Và để chiến lược đó đi vào thực tế, không thể thiếu sự góp sức của mỗi cá nhân - những người đang sống, làm việc, học tập và trực tiếp cảm nhận từng thay đổi nhỏ nhất trong đời sống hàng ngày.

Đổi mới không chỉ đến từ chính sách, mà bắt đầu từ chính chúng ta - những người kiến tạo nên diện mạo mới cho đô thị mỗi ngày.

Thế hệ trẻ giữ vai trò tiên phong trong hành trình đổi mới

Đổi mới không phải là khẩu hiệu treo tường, mà là từng hành động cụ thể mỗi ngày: một sinh viên chọn học thêm kỹ năng mềm; một kỹ sư chủ động cập nhật công nghệ mới; một giáo viên thay đổi cách giảng dạy để học sinh dễ tiếp cận tri thức hơn. Con đường học vấn không chỉ là hành trang cá nhân, mà còn là cách mỗi người góp phần xây dựng quốc gia trong thời đại tri thức. Như lời Tổng Bí thư Tô Lâm đã nói: “Mỗi ngày làm việc là một ngày kiến tạo”. Và với người trẻ hôm nay, sự kiến tạo ấy chính là học tập, là tư duy phản biện, là sự dấn thân vào hành trình đổi mới - không chỉ để thay đổi bản thân, mà còn để thay đổi xã hội.

Những thay đổi ấy đang diễn ra ở khắp nơi: từ miền núi, hải đảo xa xôi đến các đô thị trung tâm hay những vùng sáp nhập mới. Và câu chuyện của Sài Gòn hôm nay - một địa danh cũ trở lại trong hình hài hành chính mới chỉ là một lát cắt trong bức tranh cải tổ rộng lớn mà cả nước đang cùng nhau vẽ nên.

Tên gọi có thể đổi. Địa giới có thể gộp. Nhưng khát vọng vươn lên, ý chí tự cường và tinh thần làm chủ vận mệnh thì vẫn còn nguyên vẹn, thậm chí mạnh mẽ hơn bao giờ hết.

Sài Gòn hôm nay đang bước vào một hành trình mới: hành trình của hiện đại, của tinh gọn, của đổi mới. Nhưng trên hết, đó là hành trình mà trong đó, người dân không chỉ là đối tượng của thay đổi, mà là chủ thể kiến tạo.

Một cái tên trở lại. Và cả một thời đại mới - bắt đầu.

Thùy Dương

Đọc bài viết

Trà chiều

Tết Đoan Ngọ ở Việt Nam có gì khác các nước đồng văn?

Published

on

Mỗi năm vào ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch, Việt Nam và các nước đồng văn như Trung Quốc, Hàn Quốc và Nhật Bản lại cùng nhau chào đón một dịp lễ truyền thống mang đậm dấu ấn văn hóa phương Đông: Tết Đoan Ngọ. Dù tên gọi và nghi lễ có phần khác biệt, ngày lễ này đều gắn liền với ý nghĩa thanh lọc cơ thể, xua đuổi bệnh tật và bảo vệ sức khỏe trong thời khắc giao mùa quan trọng của năm. Từ bữa cơm "diệt sâu bọ" của người Việt, tục uống rượu hùng hoàng ở Trung Quốc, đến gội đầu và xông hơi bằng thảo dược ở Hàn Quốc; Tết Đoan Ngọ không chỉ phản ánh đời sống tâm linh mà còn cho thấy sự giao thoa và phát triển đa dạng của các nền văn hóa Á Đông.

Nguồn gốc và tục lệ Tết Đoan Ngọ ở Việt Nam

Ở nước ta, Tết Đoan Ngọ được dân gian gọi bằng một cái tên dân dã: Tết diệt sâu bọ vì người ta tin rằng khi ăn món đầu tiên trong ngày này thì sâu bọ, giun sán trong người sẽ bị chết hết. Theo nhà nghiên cứu văn hóa Trần Ngọc Thêm, ngày Tết này của Việt Nam có nguồn gốc chung với các dân tộc Bách Việt sinh sống ở khu vực Nam Trung Hoa và Bắc Đông Dương. Đây là vùng canh tác lúa nước lâu đời, nơi khí hậu mùa hè nóng bức ảnh hưởng xấu đến sức khỏe con người. Tuy nhiên, nhờ vào kinh nghiệm quan sát thời tiết để canh tác, người dân nơi đây đã hình thành nên Tết Đoan Ngọ như một nghi lễ nhằm thích ứng và tận dụng quy luật tự nhiên trong chu kỳ khí hậu hàng năm. 

Đặc biệt hơn, đây còn là ngày mang tính biểu tượng của ngày giỗ Quốc Mẫu Âu Cơ - ngày vô cùng quan trọng trong đời sống văn hóa tâm linh của mỗi người dân Việt. Ca dao ông cha ta có câu: Tháng Năm ngày tết Đoan Dương/ Là ngày giỗ Mẹ Việt Thường Văn Lang.  

Theo truyền thống của dân tộc Việt, người dân ăn tết Đoan Ngọ bằng sự cúng lễ. Tại các làng xã có lễ thần tại đình, đền; ở thôn, xóm có cúng tại miếu còn trong mỗi gia đình, mâm cỗ được dâng lên tổ tiên. Vì đây là thời điểm tiết trời nắng gắt nhất trong năm (Cực Âm – tiết Hạ chí), nên các món ăn thường là đồ nguội, mát mang tính hàn. Những món không thể thiếu trong mâm cỗ cúng Tết Đoan Ngọ ở khắp 3 miền là rượu nếp (cơm rượu) và trái cây. Trái cây được chọn có hình tròn như vải, mận (miền Nam gọi là mận bắc), hạt sen (làm chè). 

Ngoài ra, ẩm thực Tết Đoan Ngọ cũng có nhiều điểm khác nhau ở 3 miền. Miền Bắc thường có bánh gio trên bàn cúng, từ Thanh Hóa vào đến Huế thường nấu xôi ăn với thịt vịt. Người dân từ Đà Nẵng đến Quảng Ngãi thường cho trẻ nhỏ vào vườn hái quả ăn, một số ít gia đình nấu xôi chè cúng lễ. Trong khi đó, người nông dân miền Nam thường đúc bánh lọt, nấu chè trôi nước và xôi gấc cúng tổ tiên rồi cả nhà quây quần cùng nhau ăn. Với tư duy tiếp biến làm mới cách chế biến, trang trí, phong vị các món chay truyền thống cùng mong muốn giao thoa ẩm thực 3 miền, bạn có thể tham khảo công thức món chè trôi nước tam sắc trong cuốn Thanh tịnh mâm cỗ Việt của hai tác giả Hồ Đắc Thiếu Anh Nguyễn Hồ Tiếu Anh.

Nguồn gốc và tục lệ Tết Đoan Ngọ ở Trung Quốc 

Khác với Việt Nam, ý nghĩa ngày tết Đoan Ngọ của người Trung Hoa gắn với tích về ông Khuất Nguyên nước Sở cuối thời chiến quốc. Là một nhà thơ và chính trị gia nước Sở, ông nổi tiếng vì lòng yêu nước và tài văn chương. Sau khi bị vu cáo và thất sủng, ông sống trong đau khổ và sáng tác thiên "Ly Tao" thể hiện nỗi lòng. Những ngày cuối đời, ông bị đày đến Giang Nam, rồi trong tuyệt vọng, đã tự vẫn bằng cách ôm đá nhảy xuống sông Mịch La. Theo truyền thuyết ấy, hàng năm người ta tổ chức ngày mồng 5 tháng 5 là ngày Tết Đoan Ngọ để tưởng nhớ ông. 

Cũng theo tích trên, sau khi Khuất Nguyên trầm mình xuống sông Mịch La, người dân Trung Quốc xưa đã tổ chức chèo thuyền ra cứu ông nhưng không thành. Từ đó, truyền thống đua thuyền rồng vào ngày Tết Đoan Ngọ ra đời để tưởng niệm ông. Ngoài ra, người Trung Quốc còn giữ nhiều phong tục đặc trưng trong dịp lễ này như đeo túi thơm để xua đuổi tà ma, hái thuốc, hái trà và tổ chức lễ hội rước rồng ở một số vùng dân tộc thiểu số như người Mèo.

Hoạt động đua thuyền rồng trong ngày Tết Đoan Ngọ

Về ẩm thực, người Trung Quốc ăn bánh ú (zongzi) với nhiều loại nhân tùy vùng như thịt, đậu xanh, long nhãn, trứng muối hay bột dẻ…và uống rượu hùng hoàng - một loại rượu có pha khoáng chất màu vàng, được tin là có thể xua đuổi sâu bọ và tà khí.

Nguồn gốc và tục lệ ở Hàn Quốc 

Còn tại xứ sở kim chi, ngày Tết Đoan Ngọ được biết đến với tên gọi Dano (단오) hay Surinal (수릿날). Ở đây, “Suri” có nghĩa là “Thần”, là “cao”, tức là vị thần tối cao, ám chỉ mặt trời. Tết Đoan Ngọ báo cho mọi người biết ánh nắng chói chang của mùa hè sắp lan tỏa khắp nơi, cây cối hoa màu cũng sắp tới thời điểm sinh trưởng tốt tươi nhất trong năm. Người ta tổ chức các hoạt động ăn chơi nhằm tượng trưng cho sức mạnh và sự cường tráng, cầu nguyện cho mùa màng bội thu không bị sâu bệnh phá hoại.

Phong tục tập quán truyền thống tiêu biểu nhất của Hàn Quốc trong ngày Tết Đoan Ngọ là đấu vật truyền thống Ssireum. Trước kia, người giành chiến thắng trên sân đấu vật thường được thưởng một con bê. Vào ngày Tết Đoan Ngọ xa xưa, phụ nữ thường kéo nhau ra suối gội đầu bằng nước lá cỏ Thạch Dương Bồ, rồi chơi đánh đu. Đến cả các cô gái đài các giới thượng lưu ngày thường chỉ quanh quẩn trong dinh thự, nhưng tới Tết Đoan Ngọ cũng được cha mẹ cho phép ra ngoài ngắm cảnh.

Bánh Suritteok và Yaktteok là hai loại bánh truyền thống làm từ gạo, các loại hạt và lá cây được người Hàn thưởng thức trong ngày 5/5 này. Nếu như bánh Suritteok chỉ đơn giản là chiếc bánh ngải cứu hình bánh xe thì những chiếc bánh Yaktteok đa dạng hơn khá nhiều. Cũng được làm từ gạo không dính nấu chín nhưng không phải với lá ngải cứu mà với các loại hạt khác nhau và tạo thành những hình dáng phong phú.

Như vậy, không chỉ là dịp đánh dấu bước chuyển quan trọng trong chu kỳ mùa vụ và thời tiết, Tết Đoan ngọ còn là tấm gương phản chiếu bản sắc văn hóa riêng của các quốc gia Á Đông. Dù cùng chung cội nguồn từ nền văn minh nông nghiệp lúa nước và chịu ảnh hưởng của triết lý phương Đông, mỗi dân tộc lại sáng tạo nên những phong tục, nghi lễ mang màu sắc riêng. Việc tiếp nối và gìn giữ các giá trị này không chỉ giúp mỗi dân tộc lưu giữ ký ức văn hóa truyền thống, mà còn góp phần tạo nên sự đa dạng và sâu sắc trong di sản tinh thần chung của khu vực.

Hà Nhi

Đọc bài viết

Cafe sáng