Trà chiều

Truyền thống tặng quà dịp Giáng Sinh: Một “phát minh” của ngành xuất bản sách

Sự hòa hợp hiếm hoi giữa tính đồng bộ và tính linh hoạt khiến sách in trở thành món hàng tặng hoàn hảo.

Published

on

HOW THE BOOK BUSINESS INVENTED MODERN GIFT-GIVING

Michael Bourne

Dân phương Tây ai cũng từng trải qua tình huống sau: Đêm nay là Giáng Sinh, và bạn đang trù tính quà tặng cho những cái tên cuối cùng trong danh sách. Có lẽ bạn cần một món quà để tặng cho gã sếp khó-chiều. Hoặc cho cậu cháu trai ba tuổi bạn chưa từng gặp mặt. Hoặc cho gã bạn trai mới của mẹ bạn – người mà bạn ước giá như mình không bao giờ phải gặp mặt. Hoặc có lẽ cho cả ba. Bạn lần mò trên mạng và lùng sục trong khu mua sắm. Bạn cân nhắc qua những hộp thủy tinh tại cửa hàng trang sức, thử nghiệm những thiết bị mới toanh tại phòng triển lãm công nghệ, nhưng bạn vẫn tắc tị và chẳng biết nên tặng cái chi.

Và đột nhiên bạn nhớ ra: Ồ, dĩ nhiên rồi, mình có thể đến nhà sách mà.

Nếu bạn cũng đang trải qua tình huống này trong mùa lễ hội cuối năm, lùng sục những giá sách tại nhà sách địa phương để tìm kiếm quà tặng, bạn có thể ít nhiều cảm thấy chút an ủi khi biết rằng, mình đang dự phần vào một truyền thống mang tính thương mại có lịch sử đến gần hai trăm năm.

Hóa ra, sách không chỉ là một trong những món quà Giáng Sinh đầu tiên được sản xuất đại trà; ngành kinh doanh sách còn đóng vai trò trung tâm trong việc biến Giáng Sinh trở thành một ngày lễ được thương mại hóa như ngày nay. Stephen Nissenbaum viết trong cuốn sách lịch sử xã hội The Battle for Christmas (tạm dịch: Cuộc chiến vì Giáng Sinh) rằng “Ngành xuất bản và bên bán sách là những người đi đầu trong việc tận dụng – và phát triển – mậu dịch Giáng Sinh. Và sách đi đầu trong công cuộc thương mại hóa Giáng Sinh; trong những ngày đầu, sách chiếm đến quá nửa trong hạng mục hàng hóa được quảng cáo với tư cách quà Noel.”

Bắt đầu từ những năm 1820, khi Giáng Sinh vẫn chủ yếu là một ngày kỷ niệm tôn giáo và yến tiệc, những nhà xuất bản đã tiên phong đưa ra ý tưởng lựa chọn hàng hóa sản xuất đại trà để làm quà tặng, phát minh ra một thể loại sách hoàn toàn mới là Gift Book (Sách Tặng), ra đời để tặng những người thân thương trong dịp Giáng Sinh. Gift Book thường là tuyển tập thơ, truyện hư cấu, tiểu luận và tranh vẽ, nội dung từng tập được đo ni đóng giày để thu hút một nhóm đối tượng nhất định. Nissenbaum viết, “Gift Book luôn sẵn có ở mọi mức giá và dành cho từng nhóm khách hàng mục tiêu tưởng tượng được – nhóm nhân khẩu học, tôn giáo, chính trị, và văn hóa. Có Gift Book dành cho trẻ em (thậm chí là bé trai và bé gái riêng biệt), trai trẻ, bà mẹ, những người ủng hộ sự dân chủ kiểu Andrew Jackson, người ủng hộ phái trung dung và bãi nô, thậm chí là khách hàng thành viên của các câu lạc bộ thoát y.”

Vào thời điểm bấy giờ, cái ý tưởng tặng quà không phải là đồ handmade thực sự quá mới mẻ và lạ lẫm, đến mức những nhà xuất bản Gift Book phải in mục “gửi tặng” đặc biệt tại trang sách đầu tiên để người mua có thể cá nhân quá món quà với một câu đề tặng, khẳng định cuốn sách dành cho ai và lý do nó được tặng. Nissenbaum ghi chú tỉnh bơ, “Có thể nói, Gift Book là đại diện cho sự ‘thương mại hoá lòng thành.’”

“Có thể nói, Gift Book là đại diện cho sự ‘thương mại hoá lòng thành.’”

Đến những năm 1860, khi hàng hóa sản xuất hàng loạt trở nên phổ biến hơn, mục đề tặng hóa ra lỗi thời, và ngày nay chẳng ai thèm xuất bản những tuyển tập văn chương dành riêng cho lễ hội nữa. Nhưng sách tặng Giáng Sinh vẫn là rường cột trong ngành xuất bản hiện đại, lý do tương tự như việc Gift Book trở nên phổ biến trong hai thế kỷ trước. Sách là hàng hóa nhỏ nhẹ, giá cả mềm, sản xuất đại trà với kích thước và hình dạng tương đương, tuy nhiên, bởi vì mỗi tựa sách là độc nhất, người tặng có thể chọn một cuốn sách phù hợp với gu thưởng thức của bất kỳ ai nằm trong danh sách tặng quà của mình. Sự hòa hợp hiếm hoi giữa tính đồng bộ và tính linh hoạt khiến sách in trở thành món hàng tặng hoàn hảo, phát biểu từ quan điểm thương mại.

Nhưng bí mật thực sự làm nên sự phổ biến trường tồn của sách trong dịp Giáng Sinh chính là cách sách đã giải quyết gọn gàng phương trình cảm xúc phức tạp nằm tại trọng tâm hành vi tặng quà. Bất cứ một món quà Giáng Sinh thành công nào cũng đưa cho người nhận một cái gì đó mà người ấy muốn, nhưng quà tặng cũng đồng thời có vai trò như bằng chứng hữu hình, minh chứng cho mối gắn kết cảm xúc giữa người tặng và người nhận.

“Sự hòa hợp hiếm hoi giữa tính đồng bộ và tính linh hoạt khiến sách in trở thành món hàng tặng hoàn hảo, phát biểu từ quan điểm thương mại.”

Thử ví dụ xem nào, bạn là bà nội có cậu cháu trai mơ ước trở thành nhà thiết kế thời trang. Bạn có thể mua quần áo cho cậu bé, nhưng bạn không chỉ cần biết số đo của cậu, bạn cần phải am hiểu gu thời trang của cậu – cái gì ngầu, cái gì không – và đây là điều mà đa số mọi người, không chỉ riêng các bà nội, khó khăn lắm mới phân biệt được.

Bạn có thể tặng cho cậu bé một phiếu mua hàng có thể sử dụng tại cửa hàng thời trang, và có thể đây là điều mà cậu bé muốn, nhưng theo tiêu chuẩn quà tặng thì món này quá đỗi bàng quan. Ý nghĩa của nó là “Bà yêu cháu, nhưng bà không hiểu cháu lắm. Tiền đây.” Nhưng sau một chuyến du ngoạn đến nhà sách, bạn có thể mua cuốn tiểu sử của nhà thiết kế cậu bé yêu thích, cùng với một vài sách về hoa văn thêu may và phiếu mua hàng dùng tại một cửa tiệm vải. Ở trang trong, bạn còn có thể cá nhân hóa quà tặng bằng dòng ghi chú, “Ngày nào đó trong tương lai, bà biết cả thế giới thời trang sẽ đọc những cuốn sách viết về cháu.”

Nhân đôi những viễn cảnh này qua những tập hợp người rộng lớn và đa dạng trên danh sách tặng quà của hầu hết mọi người trong ngày Giáng Sinh, bạn sẽ hiểu vì sao sách vẫn là một món quà Giáng Sinh phổ biến. Trong một nhà sách, bạn có thể tìm thấy quà cho bất kỳ ai: người dì cựu-rocker ngầu tại Seattle (Carrie Brownstein vừa ra mắt cuốn tiểu sử mới, Hunger Makes Me A Modern Girl (tạm dịch: Cơn đói làm nên cô gái hiện đại trong tôi), ngay mùa thu này); người họ hàng muốn trở thành nhà văn (tác phẩm 900 trang của Garth Risk Hallberg vừa nhận được các review tốt); bạn gái mới của anh trai bạn – người mà bạn hầu như chẳng biết chút gì, ngoại trừ chuyện chị ấy nướng bánh torte hạnh nhân siêu ngon (The Baking Bible (tạm dịch: Thánh kinh nướng bánh) của Rose Levy Beranbaum có vẻ ngon lành), và một đám cháu trai cháu gái tuổi đến trường (Percy Jackson của Rick Riordan không thể là lựa chọn sai được).

Dĩ nhiên, những giám đốc xuất bản và giám đốc bán hàng tại nhà sách nắm rõ điều này và đưa ra những kế hoạch tỉ mẩn trong mùa Giáng Sinh – một trong những mùa vụ bội thu nhất. Tại Powell’s Books ở Portland (Oregon) – một trong những nhà sách độc lập lớn nhất nước, doanh thu trong tháng Mười Hai gấp đôi mức trung bình những tháng còn lại, và ngày bận rộn nhất trong năm là ngày 22 hoặc 23 tháng Mười Hai, theo như Miriam Sontz, CEO của Powell’s. Đối với cả ngành, gần một phần tư doanh thu sách cả năm diễn ra trong tháng Mười Một và Mười Hai (Richard Rhorer, phó chủ biên tại Simon & Schuster trích dẫn số liệu từ Neilsen BookScan).

Nhân viên bán hàng Shawn Donley từng làm việc tại nhà sách Powell’s trong 14 năm. Anh tận mắt chứng kiến những cuộc tranh cướp mua quà Giáng Sinh hàng năm. Donley, người từng giám sát việc thu mua sách mới trong cửa hàng, nói “Thời điểm càng gần tới Giáng Sinh, bạn có thể cảm nhận sự tuyệt vọng cũng tới gần. Bạn có thể nhìn thấy điều đó trong mắt mọi người. Khi nhà sách mở cửa vào đêm Giáng Sinh, đó cũng là khi tâm bão đến. Mọi người chạy loạn xạ trong nhà sách, phát điên lên. Họ cứ chộp lấy bất cứ thứ gì.”

Để tận dụng đám đông lễ hội, nhà xuất bản phải sẵn sàng ra mắt sách mới từ những tác giả tên tuổi nhất ngay mùa Giáng Sinh (bắt đầu vào tháng Mười và kết thúc vào tháng Mười Một trong thế giới xuất bản); trong thời điểm này, không gian bán lẻ tiêu điểm trong đa số cửa hàng đều đã bị chiếm chỗ. Hầu như không có sách mới được phát hành trong tháng Mười Hai. Rhorer giải thích, “Chúng tôi phụ thuộc vào bên bình sách và phía truyền thông để thông báo cho khách hàng rằng có một cuốn sách mới vừa ra mắt, nhưng trong mùa lễ hội mọi người thường bị xao nhãng. Họ phải đi mua sắm, tiệc tùng, ăn tối, du lịch cùng gia đình, và thường rất khó để nắm bắt được sự tập trung của mọi người trong tháng này.”

Nhưng nếu dòng lũ người mua sắm Giáng Sinh nâng những con thuyền văn chương, ngành xuất bản biết rằng có một số sách bán chạy hơn hẳn những cuốn còn lại trong mùa lễ hội. Ví dụ, theo như Donley, 70 phần trăm tất cả sách nấu ăn đều được xuất bản trong quý cuối cùng trong năm hay trong mùa Giáng Sinh. Sách minh họa trưng bàn café cũng đồng thời là sách bán chạy, cũng như sách hài hước và sách dành cho trẻ em.

Tất cả những dòng sách trên, nói theo cách nào đó, là phiên bản đương đại của Gift Book thế kỷ 19, là những bản trích yếu với ngoại hình đẹp đẽ chứa đầy những thông tin giải trí và hữu dụng nhắm đến một phân khúc khách hàng tuyển chọn kỹ càng trong danh sách người nhận quà thường gặp. Cộng thêm một phần đề tặng, nêu ra sách dành cho ai và vì sao, bạn vừa du hành ngược về 1825.

Không phải sách nào cũng có thể làm quà tặng, và dĩ nhiên, những người trong ngành kinh doanh biết rằng một số dòng sách bán chạy lâu năm thường có xu hướng đi xuống trong mùa lễ hội. Ví dụ, sách ăn kiêng thường ì trệ trên kệ trong tháng Mười Hai, cũng như đa số sách self-help và đầu sách tài chính cá nhân. Rhorer nói, “Chẳng ai thích một món quà bảo rằng, ‘Đây, thu xếp lại đời sống tài chính của bạn cho ra hồn đi.’”

Sau mùa lễ hội, doanh thu bán hàng tại nhà sách một lần nữa tăng lên, nhưng bây giờ khách hàng đi mua sách cho chính mình, thường với phiếu mua hàng họ được tặng. Một vài năm trước đây, khi Kindle và iPad vẫn là những thứ mới mẻ, mọi người tặng cho nhau những thiết bị này và nhà xuất bản chứng kiến doanh thu bán hàng trực tuyến có bước tăng đột phá trong tháng sau Giáng Sinh, khi độc giả tải sách xuống thiết bị mới của họ. Xu hướng này có vẻ giảm dần khi thị trường thiết bị đọc trở nên bão hòa, nhưng tại Powell’s – địa điểm bán cả sách mới và sách cũ, doanh thu sách mới tăng trước mùa lễ hội và giảm sau đó. Donley giải thích, “Khi bạn mua sách cho ai đó làm quà, bạn không muốn tặng họ sách dùng rồi. Sau Giáng Sinh, khi người ta bước vào cửa hàng với phiếu mua hàng, họ mua cho chính mình, và như thế doanh thu sách cũ lại tăng lên.”

Vì vậy, Giáng Sinh này, nếu bạn thấy mình đang chọn sách minh họa bàn café tặng cho người thân yêu hoặc bộ boxset Dr. Seuss cho thành viên mới nhất trong gia đình, hãy nhớ rằng bạn đang tham dự một truyền thống thương mại tồn tại từ những ngày đầu tiên của lễ hội Giáng Sinh hiện đại.

Hết.

Aki-ten dịch.

Bài viết gốc được thực hiện bởi Michael Bourne, đăng tại Literary Hub.

Trà chiều

Văn hóa đọc tại Việt Nam: Hành trình tỉnh thức trong thời đại mất tập trung

Khi cả thế giới đang quay cuồng trong cơn lốc của tốc độ, của công nghệ số và mạng xã hội, văn hóa đọc – vốn là một hoạt động tĩnh tại, cô độc và đòi hỏi sự kiên nhẫn – bỗng trở thành hiện tượng lạ giữa đời sống hiện đại.

Published

on

Một cú chạm màn hình có thể đưa bạn tới bất kỳ đâu: từ buổi hòa nhạc ở Vienna đến một bữa ăn đường phố ở Bangkok, từ những khoảnh khắc riêng tư của người xa lạ đến bản tin thời sự lúc rạng đông. Nhưng càng dễ dàng kết nối, chúng ta lại càng khó khăn trong việc lắng nghe chính mình. 

Và trong cuộc hành trình ấy, đọc sách - hành động tưởng như đã cũ kỹ, đang âm thầm trở lại như một nơi trú ẩn cuối cùng của tâm hồn hiện đại.

Văn hóa đọc không chỉ là việc “đọc sách”

Văn hóa đọc không nên được định nghĩa đơn giản chỉ là hành vi tiếp nhận văn bản in ấn, cần phải nhìn nó như là một cấu trúc hệ giá trị, nơi người đọc không chỉ tiêu thụ thông tin, mà còn tương tác với tri thức, phản tư, và từ đó tạo ra tầng sâu văn hóa cá nhân. Nên hiểu đọc là một hành vi văn hóa, không chỉ là kỹ năng.

Thế nhưng, tại Việt Nam, hành vi đọc nhiều khi bị giản lược thành “hoạt động học thuộc”. Cái gốc của việc đọc để hiểu mình và hiểu thế giới vẫn còn mờ nhạt trong đời sống học đường lẫn đời sống đô thị.

Chúng ta từng được dạy rằng đọc là để biết nhiều hơn. Nhưng biết không đồng nghĩa với hiểu. “Biết” là quá trình tiếp nhận và lưu trữ dữ liệu dưới dạng thông tin. “Hiểu” vượt lên trên điều đó - nó đòi hỏi sự tham gia của trải nghiệm cá nhân, khả năng phân tích, đồng cảm và cả những va chạm nội tâm. Một tác phẩm có giá trị không chỉ cung cấp tri thức ngoại tại, mà còn tạo điều kiện cho chủ thể tiếp nhận được soi chiếu, phản tỉnh từ đó nhận diện những lớp ẩn sâu của bản thể qua hình ảnh của người khác trong trang sách. 

Khi một đứa trẻ đọc Những tấm lòng cao cả, em sẽ không chỉ học đạo đức, mà bắt đầu cảm nhận được trái tim nhân loại. Khi một thiếu niên lần đầu đọc Người xa lạ của Camus, cậu ấy có thể không lý giải nổi thế giới, nhưng sẽ bắt đầu đặt câu hỏi về nó và về chính mình.

Vấn đề không nằm ở việc thiếu sách, mà thiếu “thái độ văn hóa” với sách

Mặc dù Việt Nam có hơn 30.000 đầu sách xuất bản mỗi năm (theo Cục Xuất bản), thế nhưng lượng sách bán ra tập trung chủ yếu ở thể loại giải trí, ngôn tình, self-help, còn các dòng sách triết học, văn hóa, nhân văn… chiếm tỷ lệ nhỏ hơn. Ta không thiếu sách, ta thiếu một nền tảng thẩm mỹ và nhân văn để lựa chọn sách một cách có chủ đích.

Nguyên nhân không chỉ nằm ở thời đại số làm thay đổi thói quen tiếp nhận thông tin, mà còn nằm ở cách giáo dục về đọc sách. Tại nhiều trường học, việc đọc vẫn gắn liền với hình thức kiểm tra, chấm điểm, làm bài văn nghị luận sách giáo khoa - điều khiến đọc sách trở thành một “nghĩa vụ” hơn là một hành trình khám phá. Gia đình, các bậc phụ huynh còn chưa thực sự nghiên cứu và đặt mối quan tâm lớn lao cho việc giáo dục con trẻ dẫn đến việc các em phụ thuộc quá nhiều vào các thiết bị công nghệ. 

Nhưng tín hiệu đáng mừng là trong những năm gần đây, chúng ta chứng kiến sự nở rộ của các phong trào đọc sách tự phát, không phải từ chỉ đạo hành chính, mà từ những con người đang đi tìm lại bản thân giữa cơn hỗn loạn của thông tin.

Đáng chú ý, sự phát triển của nền tảng số cũng không còn là lực cản, mà đang dần trở thành đòn bẩy cho việc tiếp cận sách: audio book, book podcast, nền tảng chia sẻ tóm tắt sách hay các cộng đồng đọc sách online đang lan tỏa mạnh mẽ. Sách không còn là một vật thể bất động mà trở thành dòng chảy đồng hành với sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ, âm thanh và cảm xúc.

Tất cả đang làm sống lại một giá trị xưa cũ: sự tĩnh lặng nội tâm. Đọc sách giờ đây không chỉ là tiếp nhận thông tin, mà là một hành động phản kháng với sự phân tán, ồn ào, và tiêu dùng giải trí mang tính chất "mì ăn liền".

Văn hóa đọc trong thời đại “siêu dữ liệu”

Thách thức lớn nhất với văn hóa đọc trong thời đại kỹ thuật số không phải là sự biến mất của sách giấy, mà là sự thoái hóa khả năng tập trung, năng lực phản tư và thái độ nghiêm túc của con người với tri thức. Chúng ta sống trong thời đại mà nội dung có thể bị tiêu thụ như thức ăn nhanh, nơi mọi người “đọc để phản ứng”, thay vì “đọc để cảm nghiệm”. Bởi vậy, chọn đọc - nhất là đọc sâu, đọc chậm giờ đây không chỉ là một lựa chọn mang tính trí tuệ, mà còn là một cách gìn giữ bản thân trước sự xao nhãng của thế giới hiện đại.

Đọc là kháng cự lại tốc độ. Là từ chối cái dễ. Là chọn cái sâu - dù biết nó chậm.

Văn hóa đọc giờ đây không chỉ là sách, mà còn là cách ta sống. Không chỉ là hành động cá nhân. Nó phản ánh cả một văn hóa. Một đất nước biết trân trọng sách là một đất nước không dễ bị lãng quên ký ức. Một thế hệ đọc sách là một thế hệ có nội lực.

Ở Việt Nam, từng có một thế kỷ mà sách được đọc bằng ánh đèn dầu, được chép tay, được truyền tay như những báu vật. Sách đi qua chiến tranh, qua đói nghèo, qua đạn bom, nhưng vẫn sống. Vấn đề của hôm nay không phải là thiếu sách, mà là quá nhiều thứ giành giật tâm trí ta khỏi sách.

Vấn đề sâu xa hơn: ta không còn coi đọc là một phần của việc sống đẹp. Thế giới đang dần lãng quên sự im lặng, sự chậm rãi, sự suy tư. Trong truyền thống tư tưởng phương Đông, đọc không phải là phương tiện để đạt được cái bên ngoài, mà là trở về với cái bên trong. Từ thời Lão - Trang, việc học, việc đọc vốn gắn liền với sự tĩnh tại của tâm. Đọc là tu thân. Đọc là dưỡng khí. Đọc là hành động đi ngược lại với sự xao động của đời sống, để khơi mở “minh tâm kiến tánh”, thấy lại chân diện mục của chính mình. 

Ngày xưa, các nho sĩ khi đọc sách thường đặt một bát nước trong veo bên cạnh, để “nếu tâm xao động thì nước đục” như một cách tự phản tỉnh. Người đọc không chỉ là kẻ truy cầu tri thức, mà còn là người gìn giữ đạo lý, tiết tháo và sự lặng thầm bền bỉ của văn hóa.

Trong thời đại siêu kết nối hiện nay, nghịch lý lớn nhất là con người càng lúc càng rỗng hơn giữa vô số dữ liệu. Chúng ta “biết” rất nhiều thứ nhưng lại hiểu rất ít điều, và càng ít sống sâu. Văn hóa đọc nếu được xem là một hệ sinh thái văn hóa bền vững - chính là cơ chế tự phòng vệ của trí tuệ trước sự tha hóa của thị hiếu và tốc độ.

Bởi vì đọc không chỉ là để “biết”, mà để nghi ngờ cái mình biết. Không chỉ để “giỏi lên”, mà để hiểu mình và hiểu người hơn. Và không chỉ để có tri thức, mà để trở nên người hơn trong thế giới ngày càng thiếu vắng chất người. 

Đọc - tự bản thân nó là một hành động kháng cự lại sự lãng quên, sự cạn mỏng và cả sự dễ dãi. Nó khơi mở lại điều tưởng như đã mất: một chiều sâu văn hóa không thể số hóa, không thể sao chép, thứ văn hóa được chưng cất từ mỗi lần lật trang, từ mỗi khoảnh khắc im lặng tự đối diện chính mình. Để được sống với một trái tim có lớp lang. 

Và nếu phải chọn một hành động lặng lẽ nào đó để định nghĩa tinh thần của một dân tộc đang muốn trở mình từ bên trong, thì đó hẳn phải là: đọc sách.

Ngọc Trâm

Đọc bài viết

Trà chiều

Vẻ đẹp từ những cuộc đời bình thường

Không cần phải nổi bật, bạn vẫn có thể sống một đời ý nghĩa.

Published

on

Làm người bình thường giờ đây bị ngầm hiểu là một thất bại trong một thế giới say mê những con người xuất chúng. Từ những giải vàng trong các trường tiểu học đến danh hiệu “nhân viên xuất sắc của tháng”; từ những tấm hình, thước phim được chọn lựa kĩ càng để đăng trên Instagram đến cuộc đua trở thành “phiên bản rực rỡ nhất của chính mình”, văn hóa của chúng ta không ngừng nâng cao chuẩn mực cho những tính từ “thành công”, “xứng đáng” hoặc thậm chí là “đủ”. Nhưng liên tục chạy đua để trở thành người xuất chúng liệu có khiến chúng ta hạnh phúc hơn hay chỉ đang gieo thêm lo âu, mặc cảm và đứt gãy trong kết nối giữa người với người?

Ẩn giấu trong những cuộc đời không mấy nổi bật vẫn tồn tại sự bình yên sâu lắng, đích đến đáng quý, thậm chí là vẻ đẹp đáng tôn vinh. Có lẽ đã đến lúc ta nên giành lại chân lý ấy - rằng không cần rực rỡ để sống một đời đáng sống.

Những chuẩn mực ngày càng leo cao

Ngay cả trẻ con giờ đây cũng không thoát khỏi chuỗi dài những kì vọng từ gia đình và xã hội. Trước kia, thời chúng ta đi học, “trung bình” được coi là nền tảng để phấn đấu, không có gì đáng xấu hổ. Nhưng nhìn xem, lũ trẻ bây giờ đang bị áp lực phải trở thành những người có thành tựu từ khi còn chưa học được cách chơi đùa vô tư. Giành được điểm A vẫn bị coi là chưa đủ tốt nếu chúng không mang thêm giải thưởng, tham gia hoạt động ngoại khóa và trong vai những người dẫn dắt, lãnh đạo đội nhóm. Những rào chắn vô hình không ngừng cao lên, vì thế chẳng ngạc nhiên khi những sinh viên mới bước vào ngưỡng cửa đại học hay thị trường lao động đã kiệt sức thay vì hạnh phúc. 

Mạng xã hội chỉ đổ thêm dầu vào lửa, đốt cháy cuộc đua kì vọng ấy hơn. Không dừng lại ở việc lướt xem những khoảnh khắc rực rỡ của người khác, chúng ta bắt đầu so sánh với cuộc đời chưa được đánh bóng của bản thân. Đọc được câu chuyện về những bạn trẻ 22 tuổi khởi nghiệp, đi du lịch vòng quanh thế giới, tự sắm nhà riêng - ta cảm thấy mình tụt lại vì mỗi ngày chỉ dậy đi làm và thanh toán hóa đơn. Những điều ấy trước kia từng được coi là phi thường, nay bỗng hóa tiêu chuẩn tối thiểu.

Ngay cả trong đời sống riêng, áp lực vẫn len lỏi. Ta phải là những người yêu lý tưởng, cha mẹ dịu dàng, giỏi chăm sóc bản thân và công dân đầy chánh niệm - tốt nhất là xong hết trước 9 giờ sáng. Người ta truyền nhau một quan niệm hiện đại, rằng: bạn đang lãng phí tiềm năng nếu không tối ưu từng giây phút của cuộc đời mình.

Nhưng nếu tiềm năng không phải là một chiếc thang để leo, mà là một không gian để ta an trú thì sao?

Phẩm giá ẩn sau lựa chọn một đời an yên

Hãy đổi cách ta kể câu chuyện. Sẽ ra sao nếu một cuộc sống “tầm trung” lại chính là một công việc đủ nuôi sống bản thân, những mối quan hệ đầy yêu thương, và một mái nhà rộn tiếng cười xen lẫn tiếng bát đũa? Không phải thứ để ta trốn chạy khi nhắc đến, mà là điều đáng để gìn giữ và trân trọng đúng không?

Thật tuyệt khi bạn xuất hiện trên mạng xã hội với những khoảnh khắc như vậy, dù cho chẳng có lời tán dương nào. Chúng ta vẫn luôn cần một người bạn chân thành, một người lạ biết cảm thông, và một đồng nghiệp đáng tin cậy. Những vai trò ấy hiếm khi xuất hiện trên mạng xã hội, nhưng chúng là sợi chỉ âm thầm dệt nên kết cấu bền chặt của xã hội -  điều mà danh vọng và tiền bạc đôi khi không thể làm được.

Hãy nghĩ về những giáo viên, lao công, y tá, tài xế, đầu bếp, điều dưỡng - những con người mà công việc thầm lặng của họ vẫn đang giữ cho thế giới vận hành. Họ có thể không bao giờ được gọi tên rộng rãi, nhưng công sức của họ chạm đến cuộc sống của biết bao người. Những tên gọi nghề nghiệp nghe có vẻ “bình thường”, nhưng những gì họ làm được thì không hề nhỏ bé.

Bình thường không có nghĩa là tầm thường. Đó là sự biết đủ với những gì bạn có, thay vì liên tục đem so với những cuộc đời khác. Đó là việc bạn hiểu rằng mình không thất bại chỉ vì không xuất chúng - chỉ cần là một con người đã luôn là điều đặc biệt. 

Những đánh đổi phía sau niềm tin phải trở nên xuất chúng

Bị cuốn vào cuộc đua theo đuổi sự vĩ đại thường dẫn ta đến tình trạng kiệt sức, lo âu và cô đơn. Chủ nghĩa cầu toàn gây ra chứng tê liệt cảm xúc, còn việc so sánh khiến ta đánh mất niềm vui. Ai cũng có thể “trên mức trung bình” - rõ ràng về mặt thống kê quan niệm này sai. Ấy vậy mà xã hội vẫn tiếp tục bán giấc mơ ấy, và ta vẫn tiếp tục mua nó, rồi cảm thấy mình chưa bao giờ đủ.

Ở một góc độ khác, việc tôn vinh thành công thái quá cũng hình thành một tâm thức thiếu hoàn thiện: nếu chỉ có một vài người ở đỉnh cao, thì phần còn lại ắt phải là kẻ thua cuộc. Nhưng cuộc sống đâu phải là một bảng xếp hạng, nó là bức tranh khảm đầy những niềm vui nhỏ bé, những khoảnh khắc yên tĩnh, và những kết nối thành thật giữa con người với nhau.

Ta chỉ thực sự sống trong hiện tại khi ngừng đuổi theo những cột mốc tiếp theo. Ta có thể tìm thấy sự đủ đầy, không phải trong việc trở nên khác biệt, mà trong cảm giác được thuộc về gia đình, cộng đồng và chính bản thân mình.

Viết lại định nghĩa “cuộc đời ý nghĩa”

Định hình lại những gì là cốt lõi của cuộc sống đòi hỏi sự can đảm - nhất là trong nền văn hóa đầy rẫy phô trương. Nó đồng nghĩa với việc khước từ lối sống "cày cuốc", chọn thầm lặng thay vì tiếng tăm, chọn sống sâu thay vì sống gấp, chọn sống đúng với hệ giá trị riêng của bản thân thay vì đứng trên những tiếng vỗ tay hào nhoáng.

Một cuộc đời ý nghĩa không được xây nên từ giải thưởng hay thuật toán mà được dệt từ những cuộc trò chuyện chân thật, những thói quen bồi đắp nên chúng ta, những bữa cơm trong gian bếp, những bước đi chậm rãi, những cử chỉ tử tế nhỏ nhoi - và nghỉ ngơi mà không mang theo cảm giác tội lỗi.

Hà Nhi dịch từ Psychology Today

Đọc bài viết

Trà chiều

“Cạm bẫy tiện lợi” của AI

Published

on

Vào thứ Sáu ngay trước ngày khai mạc Hội sách Thiếu nhi Bologna, OpenAI đã tung ra công nghệ tạo hình ảnh mới tích hợp trong GPT-4o. Công nghệ này giới thiệu các khả năng đa phương thức tiên tiến, cho phép người dùng tạo ra những hình ảnh vô cùng chi tiết bằng nhiều phong cách nghệ thuật đa dạng. Gần như ngay lập tức, người dùng đã thử tạo hình ảnh theo phong cách thẩm mỹ đặc trưng của Studio Ghibli và thử nghiệm với nhiều phong cách minh họa sách thiếu nhi kinh điển. Độ chính xác của kết quả và khả năng bắt chước các họa sĩ minh họa nổi tiếng của công nghệ này đã thực sự gây sốc cho những người đang tề tựu tại Bologna.

Nổi bật trong các tiếng nói quan ngại về những bước tiến mới này là Nurgül Senefe, họa sĩ minh họa người Thổ Nhĩ Kỳ. Bà là nhà sáng lập của tổ chức vận động Illustrator’s Platform và Mạng lưới ZNN, một công ty đại diện tác giả và họa sĩ minh họa, đồng thời là Tổng Thư ký của Diễn đàn Họa sĩ Minh họa Châu Âu. Bà Senefe chia sẻ với tờ Publisher Weekly rằng, “sự lười biếng trong nhận thức” đang đe dọa khiến con người ngày càng phụ thuộc vào AI.

Bà Nurgül Senefe. Nguồn: Diễn đàn Họa sĩ Minh họa.

Từ kinh nghiệm điều hành một tổ chức với 400 nhân sự đang tận tâm bảo vệ quyền của họa sĩ minh họa và xây dựng những phương thức kinh doanh bền vững, bà Senefe cho rằng: “Điểm yếu lớn nhất của con người là cảm giác vui sướng đến từ sự tiện lợi mà AI mang đến”.

Mạng lưới ZNN hoạt động như một cầu nối trung gian giữa họa sĩ và bên đặt hàng, giúp thiết lập các quy chuẩn tối ưu cho ngành, đồng thời giám sát quy trình đặt hàng tác phẩm. Công việc của họ nay càng trở nên cấp bách hơn bao giờ hết khi AI ngày một tác động mạnh mẽ đến lĩnh vực sáng tạo.

“Đặc biệt với trí tuệ nhân tạo, chúng tôi đang nỗ lực xây dựng một nền tảng để đại diện cho quyền lợi của họa sĩ minh họa”, bà Senefe cho biết.

Khi khảo sát các thành viên trong tổ chức, bà Senefe thường đưa ra một câu hỏi lấy ví dụ từ bộ phim Ma trận (The Matrix), hỏi họ sẽ chọn viên thuốc nào – đỏ hay xanh. “Mọi người đều nói, ‘Tôi sẽ chọn viên màu đỏ’, bà kể lại, dùng phép ẩn dụ này để nhấn mạnh tầm quan trọng của việc giữ chính mình “tỉnh táo nhận thức về những gì đang diễn ra hôm nay”.

Mối bận tâm hàng đầu của bà Senefe xoay quanh chính bản chất của con người. “Nếu bạn không ý thức được hành vi của mình, nó sẽ dần định hình nên tính cách của bạn.” Dù vấp phải sự phản đối từ nhiều chuyên gia sáng tạo – “Mọi người nói chúng ta không sử dụng AI tạo sinh, chúng ta chống lại nó”, bà vẫn quan sát thấy người ta tiếp tục thử nghiệm công nghệ này và ghi nhận rằng một số người cho biết nó “khá tiện lợi”.

Bà Senefe nhận định: Yếu tố tiện lợi này chính là mấu chốt của vấn đề. Bà cũng đưa ra các ví dụ tương tự trong đời thực. “Nếu bạn để ý, tôi chắc chắn bạn sẽ thấy ở ga tàu điện hoặc nhà ga xe lửa, mọi người xếp hàng dài hàng mét chỉ để đi thang cuốn, nhưng tại sao họ không leo thang bộ cơ chứ?” Các ví dụ khác bao gồm sự lệ thuộc của xã hội vào thức ăn nhanh, bất chấp những rủi ro sức khỏe đã được chứng minh, hay việc nhiều bậc cha mẹ dùng máy tính bảng làm "người giữ trẻ kiểu mới cho con” khi quá tải hay xao nhãng.

Họa sĩ Hayao Miyazaki, đồng sáng lập Studio Ghibli luôn thể hiện sự phản đối mạnh mẽ đối với AI trong sáng tạo. Trong bộ phim tài liệu Never - ending man: Hayao Miyazaki năm 2016, khi được giới thiệu về một dự án hoạt hình sử dụng AI, ông Hayao Miyazaki đã thẳng thừng chỉ trích công nghệ này. Ông gọi nó là "một sự xúc phạm đến cuộc sống" và nhấn mạnh rằng nghệ thuật không chỉ là kỹ thuật mà còn là cảm xúc, trải nghiệm và tinh thần con người.

Bà Senefe tỏ ra lo lắng về một khả năng trong tương lai, nơi những người làm sáng tạo cuối cùng sẽ phải “làm việc cho máy móc”, khi các nhà xuất bản có khả năng chọn AI thay vì sản phẩm của con người vì chúng “quá tiện lợi, rẻ, hiệu quả và nhanh chóng”.

“Dần dà, chúng ta sẽ quen xem cái ‘chưa đủ’ là đủ, ‘không đẹp’ là đẹp, ‘phi nghệ thuật’ là nghệ thuật. Điều này sẽ kéo tụt mặt bằng giá trị của nhận thức chung, hiểu biết và sự chấp nhận của xã hội, làm thay đổi cả một lĩnh vực mà chúng ta thậm chí không hề hay biết”.

Để mô tả quá trình bình thường hóa đáng lo ngại này, bà Senefe đã đặt hàng một bức tranh minh họa dựa trên ẩn dụ về con ếch trong nồi nước đang nóng dần lên, không nhận ra mối nguy hiểm đang cận kề. Bức tranh này đặt ra một câu hỏi nhức nhối: “Bạn sẽ dùng AI một cách có ý thức và để máy móc phục vụ cho bạn, hay bị AI thống trị và trở thành tay chân cho máy móc?”

“Thử thách lớn nhất của chúng ta trong cuộc đối đầu với AI chính là sự lười biếng trong nhận thức”, bà Senefe kết luận. Bà cho rằng, cũng như sự nghiện ngập và các thói quen độc hại khác, sự phụ thuộc vào AI có thể bén rễ từ từ và len lỏi vào đời sống một cách khó nhận biết nếu giới chuyên môn sáng tạo không duy trì cảnh giác.

Hoàng Thảo dịch từ Publishers Weekly

Đọc bài viết

Cafe sáng