Bookish xin giới thiệu với độc giả 10 tác phẩm văn học và tác phẩm phi hư cấu bàn về Chiến tranh thế giới thứ hai (1939-1945). Những cuốn sách dưới đây viết từ nhiều góc nhìn khác nhau: người dân thường trốn chạy khỏi đói khổ và bom đạn chiến tranh, cộng đồng Do Thái phải chật vật tồn tại trước nguy cơ bị diệt chủng, những người lính Phe Đồng minh sống sót sau cuộc chiến với chấn thương tâm lý nặng nề, hoặc thậm chí là lời thú tội của chính những “kẻ thủ ác” Đức quốc xã. Hi vọng với những tác phẩm này, bạn sẽ hình dung ra bức tranh toàn diện nhất về một cuộc chiến, tuy chỉ kéo dài sáu năm một ngày, nhưng có quy mô rộng lớn và gây nhiều tàn phá nhất trong lịch sử nhân loại.

1. Sự trỗi dậy và suy tàn của Đế chế thứ ba (Lịch sử Đức quốc xã) (William L. Shirer)

Câu chuyện khủng khiếp nhất về nước Đức của Hitler được kể lại với nhiều cảm xúc trong nghiên cứu bậc thầy.

Sự trỗi dậy và suy tàn của Đế chế thứ ba là bản tường thuật chi tiết về nước Đức dưới sự cai trị của Adolf Hitler và Đảng Quốc xã. William L. Shirer đã nghiên cứu kĩ lưỡng về sự ra đời của Đế chế thứ ba ở Đức, con đường dẫn đến quyền lực tuyệt đối của Đảng Quốc xã, diễn biến của Chiến tranh thế giới thứ hai và sự thất bại của Phát xít Đức. Ông đã có cơ hội quan sát, tường thuật cuộc sống của Đức Quốc xã từ năm 1925 khi làm phóng viên tác nghiệp ở đây, tiếp cận các nhà lãnh đạo Đức Quốc xã hàng đầu. Sau chiến tranh, ông tham dự các phiên tòa xử tội phạm chiến tranh. Shirer đã bỏ ra 5 năm rưỡi để rà soát từng đống tài liệu, trong đó có nhật kí của các quan chức cùng hàng loạt các quân lệnh và thư mật. Từ những nguồn này và cũng từ thông tin tự thu thập ở Đức và châu Âu trong hơn bốn thập kỷ, ông đã tổng hợp nên một thiên niên sử nhân loại.

Từ khi được xuất bản năm 1960, nghiên cứu bất hủ của William L. Shirer về đế chế của Hitler đã được ngợi ca rộng khắp như hồ sơ cuối cùng về thời khắc đen tối của thế kỷ XX. Cùng với hàng triệu bản in được phát hành trên toàn cầu, Sự trỗi dậy và suy tàn của Đế chế thứ ba là một trong những công trình nghiên cứu lịch sử quan trọng nhất, nói về một trong những giai đoạn u ám nhất của lịch sử loài người.

2. Bẫy-22 (Joseph Heller)

Trên một hòn đảo ngoài khơi nước Ý thời Thế chiến thứ hai có một liên đoàn không quân Mỹ. Một trong số lãnh đạo của họ là đại tá Cathcart, kẻ khao khát muốn gây ấn tượng với cấp trên bằng cách ép lính đi ném bom mỗi lúc một nhiều hơn. Nhân vật chính của chúng ta, Yossarian, mỗi lần đủ chỉ tiêu giải nhiệm thì lại phải đối mặt với chỉ tiêu mới. Trước sự chết chóc kinh hoàng của cuộc đại chiến, tất cả những gì y mong muốn là toàn mạng trở về. Nhưng mỗi khi chỉ tiêu ra trận tăng lên, xác suất sống sót của y lại giảm xuống. Y không có cách nào thoát ra, bởi ở đó có một cái bẫy. Bẫy-22.

Thứ logic vừa giản dị vừa điên rồ của Bẫy-22 chi phối suốt ngót 600 trang sách với hàng chục nhân vật, qua chiến trường qua đạn bom, qua bệnh viện quân y và nhà bếp hậu cần, qua tướng lĩnh và lính tráng, qua cả những số phận tan nát và những kẻ trục lợi từ chiến tranh. Sự điên rồ chảy qua mọi đối thoại, sự ngớ ngẩn thấm đẫm mọi nhân vật, cho tới tận cú nhảy kết cục cuối cùng. Bộ mặt của chiến tranh hiện ra khủng khiếp trong sự nực cười, phi lý. Bẫy-22 hài hước một cách trần trụi, một cách dữ dội, một cách cay đắng, một cách man rợ, nhưng những ai có thể chịu đựng được nó thì hẳn sẽ không thể nào lãng quên.

3. Kinh cầu nguyện Kaddis dành cho đứa trẻ không ra đời (Kertész Imre)

Tiểu thuyết Kinh cầu Kaddis dành cho đứa trẻ không ra đời được giới phê bình và độc giả đánh giá là một trong những kiệt tác văn học Hungary – kể cả về nội dung lẫn hình thức thể hiện – trong thập kỷ đầu tiên, khi Hungary trở lại thành một xã hội dân chủ. Tác giả Kertész Imre nhận giải Nobel Văn chương năm 2002, là giải Nobel đầu tiên trong bộ sưu tập giải Nobel danh giá của xứ sở này.

Câu chuyện mở ra khi một nhà văn, một người sống sót sau nạn diệt chủng người Do Thái thời Đức quốc xã, giải thích cho bạn rằng: ông không thể sinh ra một đứa trẻ trong một thế giới mà nạn diệt chủng đó đã xảy ra và có thể xảy ra lần nữa. Dõi theo câu chuyện phức tạp, chúng ta nhận thấy vô số thất vọng của người kể chuyện: sự nghiệp văn chương không thành công, hôn nhân thất bại, gia đình mới và con cái của người vợ cũ – những đứa trẻ có thể là con mình. Như một lời cầu nguyện, các ý tưởng trong Kinh cầu Kaddis dành cho đứa trẻ không ra đời nối tiếp, dàn trải theo một nhịp điệu nhịp nhàng. Đó không chỉ là câu chuyện bi kịch của một người đàn ông mà còn là lịch sử bi thương của cả dân tộc Do Thái.

4. Max – Bi kịch của “chủng tộc thượng đẳng” (Sarah Cohen-Scali)

“Mong ước đầu đời của tôi là được sinh ra vào ngày 20 tháng Tư, vì đó là sinh nhật của Quốc trưởng. Nếu tôi sinh ra vào ngày 20 tháng Tư thì tôi sẽ được các vị Thánh của người Đức ban phước lành và người ta sẽ coi tôi như là đứa con đầu lòng của chủng người thượng đẳng, người Aryan. Đây là chủng người từ nay sẽ thống trị thế giới. Tôi là đứa trẻ của tương lai. Đứa trẻ được hình thành không có tình yêu. Không Chúa Trời. Không luật pháp. Không gì khác ngoài sức mạnh và sự vĩ cuồng. Heil Hitler!”

Max – Bi kịch của “chủng tộc thượng đẳng” hé lộ những sự thật lịch sử đầy ám ảnh về chương trình Lebensborn do Thống chế Himmler khởi xướng. Trong đó, Max – cùng rất nhiều đứa trẻ khác – được lên kế hoạch phôi thai để tạo ra người Aryan hoàn hảo, với chiều cao hoàn hảo, cân nặng hoàn hảo, tóc vàng mắt xanh hoàn hảo và trí lực hoàn hảo. Một cuộc sống được lên kế hoạch sẵn, được điều chỉnh dựa trên các thông số cụ thể đã thiết lập từ trước nhằm tạo ra các đại diện thuần chủng của chủng người Aryan, thế hệ trẻ lí tưởng phụng sự cho sứ mệnh phục hưng nước Đức và sau đó là châu Âu nằm dưới sự chiếm đóng của Đế chế.

Tác phẩm đã đạt mười hai giải thưởng tại Pháp, được dịch sang tiếng Anh, Tây Ban Nha và được độc giả trên khắp thế giới đón nhận.

5. Lò sát sinh số 5 (Kurt Vonnegut)

Với Lò sát sinh số 5, Kurt Vonnegut đưa người đọc lần theo cuộc đời của Billy Pilgrim – một anh lính Mỹ đi qua Thế chiến thứ hai rồi trở thành một bác sĩ đo thị lực vào thời bình. Những mảnh ghép cuộc đời anh ta lần lần hé lộ qua những cuộc du hành xuyên thời gian dường như đột ngột và ngẫu nhiên xảy đến với Billy Pilgrim, tạo thành bức tranh thân phận con người trong một cuộc chiến tranh lố bịch và điên rồ với những chấn thương chỉ có thể được nói đến bằng giọng điệu báng bổ và cười cợt.

Pha trộn giữa tự thuật và hư cấu, giữa phản chiến và khoa học viễn tưởng, giữa cảm giác hư vô và buồn cười nôn ruột, Lò sát sinh số 5 – tác phẩm được xem là lớn nhất của Kurt Vonnegut – là biên bản độc nhất vô nhị về Thế chiến thứ hai, nơi con người bị sự vô nghĩa nghiền nát. Xuất bản năm 1969, cuốn sách phản chiến đầy sức mạnh này đã sớm trở thành sách gối đầu giường của những người Mỹ phản đối chiến tranh Việt Nam bấy giờ.

6. Hai người đàn bà (Alberto Moravia)

Hai người đàn bà là tiểu thuyết nổi tiếng của văn hào Ý Alberto Moravia, xoay quanh một người phụ nữ cố gắng bảo vệ cô con gái nhỏ khỏi sự khủng khiếp của chiến tranh. Cesira là một bà góa, chủ một cửa hiệu bán thực phẩm ở Rome trong Thế chiến thứ hai, nuôi dạy cô con gái mười hai tuổi sùng đạo, Rosetta. Sau vụ ném bom Rome của quân Đồng minh, hai mẹ con đã chạy trốn đến Ciociaria, một vùng núi ở miền Trung nước Ý.
Sau khi quân Đồng minh chiếm được Rome, hai mẹ con tìm cách trở về nhà. Trên đường về, cô con gái bị lính Maroc trong quân đội Đồng minh xâm hại. Cô gái thay đổi tâm tính hoàn toàn, trở nên xa cách với mẹ và không còn là một đứa trẻ ngây thơ.

Tác phẩm đã khắc họa sinh động số phận con người và mối quan hệ giữa họ trong chiến tranh. Trong cảnh đói khổ và bom đạn của Thế chiến thứ hai, giữa lằn ranh sống chết, đã xuất hiện những sự lưu manh, ti tiện để trục lợi, tội ác nhưng cũng có tình người cảm động. Đây là tư tưởng và phong cách xuyên suốt của Alberto Moravia. Cái phông văn hóa được đặt trên cái nền đói khổ, hiểm nguy của Thế chiến thứ hai, với sự khốc liệt của nó làm méo mó nhân cách con người. Nhưng cuối cùng, cái bản chất người, sự nhân bản vẫn chiến thắng.

7. Chiến tranh không có một khuôn mặt phụ nữ (Svetlana Alexievich)

Chiến tranh không có một khuôn mặt phụ nữ, tác phẩm của tác giả đoạt giải Nobel Văn chương 2015 Svetlana Alexievich, là bản dịch đầy đủ nhất từ trước tới nay, không cắt gọt, không kiểm duyệt của chính tác giả do dịch giả Nguyên Ngọc dịch mới hoàn toàn. Có một cuộc Chiến tranh thế giới thứ hai mà bạn chưa từng nghe nói tới, những câu chuyện chưa bao giờ được đưa ra ánh sáng, những số phận gắn liền với chiến tranh, đã được tác giả tái hiện lại một cách chân thực nhất, đầy đủ nhất trong cuốn sách.

Đây là tác phẩm lệch giữa hai bờ vực: một nửa là văn chương, một nửa là báo chí. Nó giống như tuyển tập những câu chuyện đi trên dấu vết của đời sống nội tâm và ghi âm lại tâm hồn của những người phụ nữ trở về sau Thế chiến thứ hai, nơi cuộc chiến của những người phụ nữ có ngôn ngữ riêng của nó. Không phải lịch sử chiến tranh hay lịch sử nước nhà mà là lịch sử của những con người bình thường với cuộc sống bình thường, thời đại họ bị xô vào những biến cố khổng lồ.

8. Danh sách của Schindler (Thomas Keneally)

Trong bóng đen khủng khiếp của các trại diệt chủng thời Đệ nhị Thế chiến, có một nhà công nghiệp Đức đã trở thành cứu tinh của người Do Thái. Oskar Schindler, con người ham lạc thú, kẻ còn lâu mới được coi là mẫu mực, cũng đồng thời là kẻ đã mạo hiểm cả mạng sống của mình để bảo vệ những đồng loại khác chủng tộc mà nếu không có ông thì hẳn đã kết thúc cuộc đời trong lò thiêu.

Danh sách của Schindler đã kể một câu chuyện có thật khác thường như vậy, một câu chuyện tự nó đã có thể làm người đọc choáng váng mà không cần đến một phương tiện văn chương cầu kỳ nào. Nó có thể làm ta khóc, như bộ phim kinh điển dựng từ chính nó của Steven Spielberg đã làm cho hàng triệu người khóc, nhưng trên hết nó làm ta hiểu hơn về những gì đã xảy ra, những sự kiện, những con số, những chân dung chi tiết hơn của cả nạn nhân, thủ phạm và người cứu nạn. Holocaust là một chương lịch sử kinh hoàng gần như nằm ngoài tưởng tượng của loài người tỉnh táo. Nhưng những câu chuyện như Danh sách của Schindler chính là tia hy vọng trấn an, rằng ngay cả trong hố sâu tuyệt vọng nhất của lịch sử vẫn luôn có một cá nhân nào đó nhận ra và dám làm điều đúng đắn, rằng nhân tính sẽ thắng dù cho có bị thử thách khốc liệt ra sao.

9. Chương trình nghị sự (Éric Vuillard)

“Chúng ta chất vấn Lịch sử, chúng ta khẳng định Lịch sử có lẽ đã buộc các diễn viên chính trong những dằn vặt của chúng ta phải tạo dáng. Chúng ta sẽ không bao giờ thấy ống quần dơ bẩn, khăn bàn ngả vàng, cuống séc, vết cà phê…”

Phát xít Đức nổi tiếng là có một đội quân thần tốc, hiện đại và bất khả chiến bại. Nhưng phía sau những chiến công đầu tiên chúng giành được lại là một loạt các vụ mặc cả, các âm mưu lợi ích tầm thường, hèn hạ và những sự cố lố bịch, nực cười. Trong Chương trình nghị sự, cuốn tiểu thuyết súc tích và sắc sảo thuật lại vụ sát nhập Áo vào Đức, Éric Vuillard để cái thô kệch và bi thảm không ngừng đan xen hòng làm sáng tỏ, thông qua lối viết chính xác và mỉa mai, “vẻ dính dáp của những mưu mẹo và những trò bịp bợm vốn tạo nên Lịch sử.” Câu chuyện lịch sử này, ngắn gọn, đanh thép, tung hứng với các liên kết chính trị và kinh tế, hẳn rồi, song đặc biệt cũng kể lại tất cả những điều đó bằng thái độ xấc xược tài tình, tìm kiếm khía cạnh nực cười và phi lý, để rốt cuộc, phơi bày toàn bộ mưu ma chước quỷ ẩn mình dưới những chiếc mũ kê pi.

Tờ Le Monde (Pháp) đã nhận định: “Luồn lách vào hậu trường các sự kiện lịch sử, và giúp người đọc thấy được mặt trái của sân khấu, tiết lộ phần bí mật thô kệch, ngu ngốc, ngẫu nhiên, muộn phiền và/hoặc hèn hạ, dẫn đến điều đó… Đó chính là phương pháp Vuillard.”

10. Kẻ trộm sách (Markus Zusak)

Chọn một đề tài tưởng như đã có quá nhiều cây bút đào xới nhưng Markus Zusak vẫn gây bất ngờ cho người đọc. Người kể chuyện trong tác phẩm này là Thần Chết – một “gương mặt” quen thuộc của chiến tranh, gắn liền với cái chết, với sự bi thương, sự tăm tối. Nhưng câu chuyện mà thần chết kể ra, về sự dữ dội của những gì con người gây ra đối với chính đồng loại của họ thì đến ngay cả Thần Chết cũng phải rùng mình. Lật giở những trang sách, người đọc như bước vào cuộc trò chuyện với Thần Chết, một nhân vật có khiếu hài hước, với một lời cảnh báo nho nhỏ đầy hóm hỉnh ngay khi mở đầu câu chuyện rằng “Bạn sẽ chết”. Đây là một câu chuyện với quá nhiều cái chết nhưng cũng đầy ắp tình yêu thương và thấm đẫm tính nhân văn.

Dù vậy, nội dung chính của câu chuyện không lột tả những cảnh chiến trường đẫm máu của Thế chiến thứ hai, những cảnh giết chóc man rợ. Đây là câu chuyện về Liesel, cô bé gái mồ côi được làm con nuôi tại phố Thiên Đàng thuộc thành phố Munich. Chính tại thị trấn nhỏ nghèo nàn với vẻ ngoài bình yên của những trận đá bóng của trẻ con, những phi vụ ăn trộm nho nhỏ của đám trẻ đói khát, tình bạn tuyệt đẹp của Liesel và cậu bé Rudy đầy cá tính… đã toát lên không khí của nước Đức căng thẳng đầy những xung đột – một nước Đức đang trải qua một trong những giai đoạn kinh hoàng nhất của lịch sử nhân loại. Từ cuộc sống nghèo tại phố Thiên Đàng nhỏ bé, Liesel đã chứng kiến sự tàn khốc của cuộc chiến, sự man rợ đến rùng mình của chế độ phát xít đối với những người Do Thái vô tội. Tuy nhiên, đâu đó vẫn có những con người như Hans Hubermann lén lút giấu trong nhà mình một thanh niên Do Thái trước sự truy lùng của chế độ Đức quốc xã. Thần Chết phải thốt lên: “Tôi nhìn thấy sự xấu xí và vẻ đẹp của họ, và tôi tự hỏi rằng làm sao mà một thứ như vậy lại có thể mang cả hai thuộc tính này.”

Hết.