Đầu tháng 4 năm 1975, khi toán lính Mỹ cuối cùng rút khỏi Việt Nam, các giám đốc điều hành cấp cao của Ngân hàng Chase Manhattan Bank đã đặt lên vai Ralph White, vốn là một nhân viên cấp dưới làm việc tại chi nhánh Bangkok, một nhiệm vụ đầy thách thức: sơ tán 53 nhân viên người Việt đang làm việc tại chi nhánh Sài Gòn. Và như độc giả có thể thấy ở trang bìa của cuốn sách "Rời khỏi Sài Gòn", ông đã thành công hoàn thành nhiệm vụ ấy. Thế nhưng bấy nhiêu là không đủ để lột tả hết những rào cản to lớn mà ông phải đối mặt, cũng như những giải pháp thông minh, thậm chí gây đứng tim cho người đọc. Trong bài phỏng vấn đăng trên The Christian Science Monitor vào năm 2023, tác giả Ralph White có một số chia sẻ về cuốn sách với phóng viên Erin Douglass, cộng tác viên của Monitor. Nội dung buổi phỏng vấn đã được tác giả gốc biên tập đôi chút để rõ ràng hơn và đảm bảo độ dài phù hợp. 

Nhiệm vụ thành công dường như là nhờ vào những hành động mang tính quyết định của ông, và một trong số đó là dám đứng lên nhận lãnh trách nhiệm với sinh mạng của những con người ấy. Ông có đồng ý với nhận xét này không, và bên cạnh việc đứng lên chịu trách nhiệm, thì còn hành động nào khác mà ông cho là mang tính quyết định đối với thành công này?

Tôi nghĩ là có. Tôi thường nghe người ta nhắc đến “sự kiên trì”, có lẽ đó cũng là một yếu tố góp phần làm nên thành công của chuyến đi. Khi ấy tôi chỉ mới tốt nghiệp trung học được 10 năm, đã vậy còn thiếu chín chắn so với độ tuổi của mình. Lúc ấy tôi đang phiêu bạt, đi đây đi đó khắp Đông Nam Á, rồi bất chợt, bánh răng lịch sử xoay chuyển, khiến tôi ngỡ ngàng. 

Tôi nghĩ rằng những viên chức ngoại giao đứng về phía tôi – ông Shep Lowman, viên chức chính trị tại Đại sứ quán Mỹ [ở Sài Gòn] và ông Ken Moorefield, lúc bấy giờ đang là trợ lý của đại sứ tại Trung tâm Kiểm soát Sơ tán (ECC), hai người họ là những nhân tố không thể thiếu đối với thành công của tôi. Còn cả Đại tá [William] Madison tại Văn phòng Tùy viên Quốc phòng (Defense Attaché Office) nữa. Những con người ấy chính là yếu tố chính tạo nên thành công của hành trình.

Về phần tôi, tôi sẽ dùng từ “bướng”. Khi ai đó cố gắng ngăn tôi làm điều gì đó mà tôi nghĩ tôi có thể làm, thì tôi sẽ tìm cách làm cho bằng được. Bởi vậy tôi cứ ráng xoay xở đủ đường với đại sứ quán và Tùy viên Quốc phòng (Defense Attaché). Một yếu tố khác nữa đơn giản là sự may mắn tuyệt đối. Trong cuốn sách, đã hai lần tôi đề cập đến việc mọi thứ đã có thể diễn ra theo một kịch bản hoàn toàn khác. Ngay từ đầu, nếu họ chọn anh chàng đầu tiên được giao nhiệm vụ này, anh ta rất có thể sẽ chỉ sơ tán được bốn nhân viên [ngân hàng] rồi coi như đó là thành tựu gì lớn lao lắm. Nhưng không, họ đã chọn tôi.

Một trong những điểm nổi bật trong cuốn sách "Rời khỏi Sài Gòn" chính là khả năng quan sát vô cùng sắc sảo của ông. Ông có thể chia sẻ câu chuyện về “đám mây bụi” giăng khắp Sài Gòn không?

Bốn năm trước sự kiện đó, tôi đã làm việc ở Việt Nam với tư cách là một thường dân, tôi làm cho tờ American Express, nhưng lúc ấy tôi sống và làm việc ở Tây Nguyên. Dạo đó, tôi có ghé Sài Gòn một vài lần, và mặc dù nhiều con đường đã được tráng nhựa, nhưng sẽ luôn có một đám mây bụi dày giăng mắc khắp đường phố Sài Gòn. Khi tôi trở lại vào bốn năm sau, tức khoảng 18 tháng sau khi Hiệp định Paris được ký kết và quân đội Mỹ rút khỏi Việt Nam, đám mây bụi đó đã hạ xuống nhiều [chỉ đến độ mắt cá chân]. Trong mắt tôi, hình ảnh đó cũng như một con chó không sủa vậy. Bởi một thứ gì đó đã biến mất khỏi Sài Gòn. Thứ đó tất nhiên, chính sự hiện diện của quân đội Mỹ. 

Ông đã phát triển một mối quan hệ hợp tác thú vị với Nga, một cô gái bán hoa trẻ, có anh trai có liên hệ với Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Ông thấy ở Nga có điểm gì đặc biệt?

Chúng tôi gặp nhau trong một hoàn cảnh thật bi thảm; tôi cảm thấy rất tiếc cho cô ấy. Tôi có thói quen như vầy: Tôi sẽ trả tiền cho những cô gái bán hoa để họ dạy tiếng cho tôi. Tôi đã làm vậy ở Thái Lan, ở Việt Nam và cả những nơi khác. (Nhưng tôi chưa bao giờ làm kiểu "bóc bánh trả tiền" kia đâu.) Đó là một cách học tiếng khá tiết kiệm. Đó là ý định ban đầu khi tôi tìm đến cô ấy. Rồi tôi bắt đầu nhận ra rằng dưới vẻ ngoài gai góc, Nga lại là một người khá lanh lợi và ngọt ngào.

Ông từng có dịp được ngồi trong chiếc Lincoln Continental bóng bẩy của ông Tùy viên Thương mại đại sứ quán (Embassy’s Commercial Attaché). Và cảm giác mất kết nối với thế giới bên ngoài khi ngồi trong con xe đó, dưới ngòi bút của ông, đã thật sự gợi lên nhiều suy tưởng. Liệu ông có thể chia sẻ thêm với các độc giả về khoảnh khắc ấy không?

Khi đi bộ, anh sẽ chú ý được rất nhiều chi tiết xung quanh. Khi đi xe đạp, anh sẽ bắt đầu bỏ lỡ một vài chi tiết. Rồi, khi đi xe hơi, anh sẽ thôi chú ý những chi tiết, nhưng từ trong xe hơi thì vẫn nhìn rõ được bên ngoài, và anh hoàn toàn có thể hạ kính xe xuống để quan sát. Nhưng nếu chiếc xe hơi anh đang đi là một chiếc xe hầm hố chẳng khác gì xe tăng – bọc thép, được trang bị kính chống đạn, còn được lắp điều hòa – thì chắc chắn, anh chẳng thể ý thức được những gì đang xảy ra ngoài kia đâu. Bởi khi mọi âm thanh xung quanh bị dập tắt, thì những suy nghĩ của anh sẽ hướng vào bên trong nhiều hơn bên ngoài. 

Sau này tôi mới xâu chuỗi mọi chuyện và ngộ ra rằng cái thứ đó [chiếc Continental] có thể là một phần nguyên nhân tại sao phía Mỹ mù tịt về tình hình bấy giờ, lẽ đương nhiên là ông đại sứ mù tịt, bởi ông ta lúc nào cũng ngồi trong chiếc xe đó. Nếu anh được cơm bưng nước rót tận miệng, vườn tược thì có người chăm lo, con cháu thì có người săn sóc, chó thì được dắt đi dạo, thứ gì cũng có người làm cho, còn anh chỉ việc lái chiếc Continental đi đó đây, hằng ngày ở trong những căn phòng hạng sang, thì làm sao mà anh có thể ý thức được về những gì đang xảy ra cơ chứ. Tôi nghĩ chắc cũng có những ông đại sứ sẽ đi lang thang vào văn phòng cấp thấp nhất và hỏi han kiểu: “Hôm nay có vấn đề gì không?” nhưng trong số đó không có [Đại sứ] Martin.

Đã gần 50 năm trôi qua kể từ cuộc sơ tán ấy. Trong số hơn một trăm thường dân Việt Nam mà ông đã giúp đỡ (và đã giúp đỡ ông), ông còn giữ liên lạc với những ai? 

Tính đến khi tôi hoàn thành bản thảo, hình như đầu năm 2020, tôi chưa liên lạc được với bất kỳ [đồng sự] người Việt nào. Tôi đã rất nỗ lực tìm kiếm, nhưng chẳng có kết quả gì. 

Rồi tính bướng của tôi nổi lên! Tôi tìm thấy sáu hội nhóm người Mỹ gốc Việt ở Mỹ. Mỗi hội đều có thư thông báo, và tất cả họ đều đang khao khát có một tin thật ấn tượng để đăng lên. Vì vậy tôi đã nhắn cho họ, nói rằng Ralph White, trước đây làm việc ở Ngân hàng Chase Manhattan Bank chi nhánh Sài Gòn, giờ đang tìm kiếm các đồng nghiệp cũ của mình. Tôi nhận được một cuộc điện thoại từ chủ tịch Hội người Mỹ gốc Việt tại New Jersey, anh Tony Nguyễn. Và anh ấy nói, “Này Ralph, tôi biết anh đã làm được những gì. Cha tôi bị bắt ở Sài Gòn sau mùa thu, sau đó ông ấy phải vào trại cải tạo lao động trên rừng trong suốt 10 năm. Người của anh đã suýt phải chịu cảnh tương tự... nhưng chính anh đã cứu họ. Tôi muốn mời anh đến tham dự Gala Tết Nguyên đán của hội chúng tôi.” 

Vậy nên tôi đã cùng bạn gái đến đó; về cơ bản chỗ đó là một phòng tập thể dục nối liền với một trung tâm sinh hoạt cộng đồng ở Piscataway, New Jersey. Theo như tôi nhớ, chúng tôi là những người da trắng duy nhất ở đó. Một người phụ nữ ngồi cạnh tôi và hỏi: “Anh đang làm gì ở đây? Anh có đi nhầm phòng không đấy?” Tôi chỉ đảo mắt bởi lời tôi sắp nói ra với cô ấy có lẽ sẽ nghe vô cùng ngớ ngẩn. “Tôi đang cố gắng tìm các cựu nhân viên của Ngân hàng Chase Manhattan Bank chi nhánh Sài Gòn.” Rồi cô ấy đáp, “Ồ, tôi biết một người làm ở chỗ Chase Saigon... đó đó, cô ấy là bạn thân tôi!” Thế là tin Ralph White xuất hiện cứ càng truyền càng xa, vì vậy tôi đã nhận được nhiều cuộc gọi từ Orlando và Houston và San Francisco ... tất cả đều đến từ những người khi xưa tôi từng quen biết. 

Ông có muốn chia sẻ gì thêm không?

Có một điều tôi không nhắc đến trong sách, và cả [Ken Moorefield] cũng chưa biết, đó là tôi đã đề cử ông ấy nhận Huân chương Tự do của Tổng thống. Đó là để tôn vinh sự dũng cảm của ông ấy với tư cách là người đứng đầu Trung tâm Kiểm soát Sơ tán, khi dám đưa 113 người của tôi – và tôi nghĩ là cả vài ngàn người xuất cảnh trái phép khác nữa – rời khỏi Sài Gòn. Sau này ông ấy lại tiếp tục làm đại sứ ở châu Phi. 

Kể từ sau khoảnh khắc ấy, ông đã ghé lại thăm Việt Nam lần nào chưa?

Tôi đang có kế hoạch về thăm Việt Nam. Cuối năm nay, tôi sẽ chọn một khoảng giữa mùa mưa và mùa nóng, để xem liệu tôi có thể lang bạt và ghé lại những chốn cũ không.

Thục Uyên dịch từ CSMonitor

Sách Rời Khỏi Sài Gòn là câu chuyện có thật và đầy cảm xúc của Ralph White – một nhân viên ngân hàng Mỹ đã liều mình vượt quyền để giải cứu 113 nhân viên và gia đình người Việt trong những ngày cuối cùng của Sài Gòn tháng 4/1975. Với giọng kể chân thành, hài hước và đầy nhân văn, cuốn sách là minh chứng cho lòng dũng cảm và tình người giữa thời khắc hỗn loạn của lịch sử.

Có những con đường không hề cách biệt như ta từng nghĩ. Tưởng như báo chí và văn học là hai lối đi rẽ về hai phía: một nơi sắc lạnh hiện thực, một nơi dịu dàng mộng tưởng. Nhưng thực ra, giữa chúng là một cây cầu âm thầm bắt nhịp từ những con chữ. Và trên cây cầu ấy, biết bao người đã đi, trong lặng lẽ, đam mê, và đôi khi đau đớn, để từ trang báo bước sang trang sách, để từ tiếng nói của thời cuộc hóa thành tiếng lòng của con người.

Vào mỗi dịp 21/6 ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam, chúng ta không chỉ tưởng nhớ những người đã ngã xuống vì sự thật, vì lịch sử, mà còn để tướng nhớ trước những người đã viết không chỉ để đưa tin, mà để giữ lại một phần linh hồn thời đại. Những người viết báo, nhưng trong đáy chữ luôn có hơi văn. Những người viết sách, nhưng trong từng dòng vẫn vang vọng nhịp đập của tin tức, của điều vừa xảy ra, đang xảy ra. 

Báo chí: Trường học đầu đời của nhiều nhà văn lớn

Nói đến mối quan hệ giữa báo chí và văn học, không thể không nhắc tới những tên tuổi lớn như Nguyễn Tuân, Nam Cao, Vũ Trọng Phụng, Nguyễn Công Hoan, Thạch Lam, hay sau này là Nguyễn Huy Thiệp, Ma Văn Kháng, Tô Hoài, Nguyễn Quang Thiều - những người đã bước ra từ báo chí để làm nên diện mạo của văn học hiện đại Việt Nam. 

Quả thật, báo chí đã trở thành cánh đồng đầu tiên nơi nhiều nhà văn cắm bút xuống đất, viết ra những mùa màng chữ nghĩa - vừa tươi rói đời sống, vừa nhuốm màu trăn trở nhân sinh.

Ở giai đoạn đầu thế kỷ XX, khi văn học Việt Nam đang chuyển mình từ văn chương chương hồi, biền ngẫu sang hình thái hiện đại, thì báo chí lại chính là chiếc cầu nối đầy táo bạo giữa chữ nghĩa và cuộc sống.

Vũ Trọng Phụng, cây bút hiện thực phê phán sắc bén nhất giai đoạn 1930–1945, đã bắt đầu sự nghiệp bằng những bài báo ngắn, tiểu phẩm và phóng sự đăng đều đặn trên Hà Nội Báo, Tiểu Thuyết Thứ Bảy. Ông chính là người khai phá dòng văn học phóng sự ở Việt Nam với những tác phẩm như Kỹ nghệ lấy Tây, Lục xì, Cạm bẫy người - vừa mang tính điều tra báo chí, vừa kết tinh phong cách văn chương sâu cay, châm biếm.

Hay Ngô Tất Tố, bắt đầu từ những bài viết báo chí phê phán xã hội nông thôn, để rồi kết tinh lại trong Tắt đèn - một tiểu thuyết xé lòng về kiếp người trong vòng xoáy sưu thuế. Những bài phóng sự ngắn, góc nhìn trực diện của ông về nông thôn Bắc Kỳ thời kỳ Pháp thuộc đã sớm cho thấy một bút lực không khoan nhượng. Và với chị Dậu, khái niệm báo chí đã không còn như ban đầu, mà đã được tiểu thuyết hoá để trở thành biểu tượng cho hàng vạn thân phận bị nghiền nát trong guồng máy bất công - một sức mạnh mà chỉ văn chương mới có thể tạo nên, sau khi đã được chưng cất từ đời sống và ngôn ngữ báo chí.

Có một điều không thể phủ nhận: báo chí không chỉ rèn luyện kỹ năng viết, mà còn giúp nhà văn học cách sống giữa đời thực - nơi mà ngôn ngữ không còn là sự bày biện thẩm mỹ, mà là công cụ để chạm vào con người.

Nam Cao là một minh chứng. Trước khi trở thành nhà văn của những phận người tăm tối như Chí Phèo, Thị Nở, Lão Hạc, ông từng là phóng viên chiến trường, viết trong mưa bom, bụi đỏ. Những bài viết khi ấy không chỉ giúp ông rèn kỹ năng quan sát và ngôn ngữ, mà còn hun đúc nên giọng văn nhân đạo đến tận cùng, đau đáu với cái nghèo, cái đói, và lòng tự trọng bị chà đạp.

Nguyễn Tuân, cây bút tài hoa, duy mỹ bậc nhất của văn học Việt Nam hiện đại, cũng có một quá trình dài làm báo. Ông từng là phóng viên chiến trường trong cả kháng chiến chống Pháp và Mỹ. Nhưng dù là phóng sự, tùy bút hay ghi chép, Nguyễn Tuân vẫn giữ cho mình phong cách “chơi ngông” chữ nghĩa - thứ làm nên linh hồn độc đáo trong Tùy bút sông Đà, tác phẩm kết tinh sự giao thoa hoàn hảo giữa chất liệu thực tế báo chí và cảm hứng nghệ thuật thuần túy.

Với Tô Hoài, hành trình từ báo chí đến văn chương cũng là một dòng chảy liền mạch. Ông bắt đầu viết báo từ thập niên 1930, sau này làm biên tập cho các tờ báo lớn. Những năm tháng gắn bó với nghề viết tin, phóng sự, đã rèn luyện cho ông một lối văn quan sát sắc sảo, từ tốn mà đậm tình. Điều đó thể hiện rõ trong Dế Mèn phiêu lưu ký – tác phẩm thiếu nhi kinh điển, nhưng đặc biệt sâu sắc trong các tập hồi ký như Cát bụi chân ai, Chiều chiều - nơi ông hòa trộn những mảnh đời thực với lớp ký ức văn chương đầy trầm tích.

Được coi là một hiện tượng văn chương sau Đổi mới, Nguyễn Huy Thiệp cũng là cái tên đi lên từ nghề báo, từng sống đời công chức bình dị, dạy học, làm xuất bản, rồi mới bước vào văn đàn với loạt truyện ngắn gây chấn động. Chính chất hiện thực trần trụi, cách nhìn sắc lạnh và nhãn quan xã hội bén nhạy trong văn của ông đã cho thấy dấu ấn của một người từng quen với thực tế đời sống, với cách tư duy nhanh gọn của nghề báo.

Có thể nói, giữa dòng chảy báo chí đầy biến động, họ - những nhà văn - đã không chỉ đưa ngôn từ vào con chữ, mà còn thắp lửa lên từng con chữ. Nhìn chung, có thể khẳng định rằng những cái tên trứ danh đi lên từ bao chi đều là những người viết giữa hai thế giới: thực và mơ, lý trí và cảm xúc, thông tin và ký ức.

Phóng sự – Giao lộ giữa thời sự và văn chương

Để kể về một trong những dạng thức tiêu biểu nhất cho sự dung hòa giữa báo chí và văn học trong lịch sử, thì ắt hẳn không thể bỏ qua dòng văn học phóng sự - thể loại nở rộ từ đầu thế kỷ XX với những cây bút như Nguyễn Công Hoan, Vũ Trọng Phụng, Tam Lang (Tôi kéo xe), Nguyễn Huy Tưởng (Bốn năm sau), và sau này là các phóng sự chiến trường đầy ấn tượng của Nguyễn Tuân, Trần Đăng, Phùng Quán.

Những tác phẩm như Tôi kéo xe của Tam Lang hay Kỹ nghệ lấy Tây của Vũ Trọng Phụng không chỉ dừng lại ở việc thuật lại sự kiện, mà đã trở thành tấm gương phản chiếu xã hội, nơi người đọc vừa thấy thực tại, vừa cảm nhận được góc nhìn sắc sảo, nhân văn của người cầm bút. Phóng sự, nhờ vậy, không chỉ là một thể loại, mà còn là minh chứng sống động cho quyền lực của chữ nghĩa trong việc đối thoại với thời đại.

Phóng sự mang đậm hơi thở thời sự, tinh thần thời điểm, và sức mạnh phản ánh hiện thực - ba yếu tố cốt lõi làm nên giá trị sống còn của báo chí. Đây đều là những điều cốt tủy của nghề viết báo, và khi đi qua bàn tay nhà văn, nó được nâng lên thành nghệ thuật nhờ cách kể chuyện, xây dựng hình ảnh, sử dụng ngôn ngữ và biểu đạt cảm xúc. Những đoạn miêu tả ngắn, những câu kết hóm hỉnh mà giàu suy tư, hay những chi tiết bắt gặp giữa dòng đời, v.v. tất cả được nhà văn khéo léo đặt vào khung hình chữ, vừa chân thực, vừa rung động.

Có thể nói, văn học phóng sự chính là dạng thức rõ ràng nhất của sự giao thoa giữa hai thế giới: thực và mơ, lý trí và cảm xúc, thông tin và ký ức. Nó vừa yêu cầu tính chính xác, trách nhiệm xã hội của người làm báo, vừa đòi hỏi sự tinh tế, đồng cảm và chiều sâu tư tưởng của người nghệ sĩ ngôn từ.

Báo chí, ở một nghĩa nào đó, chính là chiếc neo giữ cho văn chương không bị trôi dạt khỏi một thực tại đầy biến động mà văn học hiện đại đôi khi e ngại đối diện. Và ngược lại, văn học cũng truyền cho báo chí một điều ngược lại: khả năng lay động cảm xúc, chiều sâu của cái nhìn và sức sống bền bỉ qua thời gian. Những phóng sự xuất sắc không chỉ khiến người đọc "biết", mà còn khiến họ "nghĩ" và "thấy" - bằng đôi mắt của trái tim.

Ngày nay, thể loại này vẫn tiếp tục được phát triển, với các cây bút như Trần Mai Hạnh (Biên bản chiến tranh 1-2-3-4.75), hay qua những ký sự dài kỳ mang tính văn học đăng trên các báo lớn như Tuổi Trẻ, Thanh Niên, An Ninh Thế Giới. Chúng không chỉ ghi chép sự kiện mà còn truyền tải tinh thần thời đại bằng những câu chuyện đời thường lay động.

Từ sự thật đến hư cấu: Văn học thể nghiệm và ảnh hưởng của báo chí

Bên cạnh văn học phóng sự, một mạch ngầm khác đang trỗi dậy là văn học thể nghiệm, nơi các tác giả không ngại thử nghiệm các hình thức viết mới, trộn lẫn chất báo chí với tư duy tiểu thuyết, hồi ký, thậm chí là phi hư cấu sáng tạo (creative nonfiction). Đây là nơi mà sự thật không chỉ được ghi nhận, mà còn được tái tạo qua lăng kính cá nhân. Người viết không đứng ngoài quan sát, mà dấn thân vào câu chuyện. Họ không chỉ “thấy” mà còn “cảm” và “nghĩ”. Chính sự nhập vai ấy khiến văn học thể nghiệm ngày nay không còn là vùng đất của thuần hư cấu, mà là chỗ để đời sống lên tiếng, không qua trung gian.

Chúng ta có thể nhắc đến các tác giả như Đặng Hoàng Giang với Điểm đến của cuộc đời, hay Phan Việt với Xuyên Mỹ, nơi văn học được viết bằng giọng điệu của nhật ký, ký sự, đôi khi lồng ghép cả dữ liệu thực tế. Ở đó, ranh giới giữa nhà văn và nhà báo được làm mờ, và người viết trở thành một nhân chứng, một người kể chuyện mang tính cá nhân nhưng phản ánh vấn đề chung. 

Các tác phẩm như Chuyện của thiên tài của Nguyễn Thế Hoàng Linh, hay Những thiên đường mù của Dương Thu Hương - dù không trực tiếp là báo chí - vẫn cho thấy ảnh hưởng của lối viết sát thực, sắc lạnh, đậm tính “nhìn thấy rồi kể lại” mà nghề báo rèn giũa. Điều này tạo nên một dòng văn chương dung hợp giữa quan sát xã hội và đào sâu nội tâm, giữa lý trí tỉnh táo và cảm xúc mãnh liệt.

Sự dung hòa giữa cái thật và cái nghĩ, giữa báo chí và văn chương, đang mở ra một không gian viết mới, nơi người đọc không chỉ đọc để biết, mà đọc để thấm, để đối diện với chính mình trong hiện thực đang biến động.

“Văn chương dung hợp” hay sự “khai phá” cho văn học hiện đại

Trong những năm gần đây, sự chuyển mình của báo chí hiện đại - từ báo giấy sang báo mạng, từ đưa tin sang bình luận - đã đồng thời mở ra một không gian mới cho văn chương thể nghiệm. Nhiều nhà văn trẻ hiện nay không chỉ “làm văn học” theo nghĩa truyền thống, mà còn tận dụng các công cụ báo chí, điều tra, ghi chép thực tế, phỏng vấn nhân vật,... để dựng nên những cấu trúc tiểu thuyết “lai” điển hình giữa ký sự, tiểu luận và hư cấu.

Khi báo chí và văn chương hòa quyện, điều ta có được là một thứ văn học không chỉ để "thưởng thức" mà còn để "hiểu", không chỉ để "mơ mộng" mà còn để "thức tỉnh". Thế hệ những cây bút trẻ hiện nay như Nguyễn Ngọc Tư, Phan An, Đinh Hằng, Nguyễn Thiên Ngân cùng nhiều gương mặt khác đang cho thấy một hướng đi thú vị: họ không ngần ngại bắt đầu từ những chuyên trang báo chí, blog, mạng xã hội, nhưng lại làm nên những tác phẩm văn học độc đáo, cá nhân, và giàu chất sống.

Không khó để nhận ra những tác phẩm đương đại đang đi theo con đường dung hợp ấy. Đi như là ở lại của Lê Vũ Trường Giang mang dáng dấp của một hành trình ký sự nhưng lại thấm đẫm chiêm nghiệm nội tâm. Ngay cả những tập truyện ngắn như Cánh đồng bất tận của Nguyễn Ngọc Tư cũng cho thấy khả năng nhìn đời sống từ một con mắt báo chí - sắc lạnh nhưng không đánh mất độ rung cảm.

Sự lai ghép không làm văn học mất đi bản sắc, mà ngược lại, mở ra những hình thức biểu đạt mới, nơi người viết không còn bó mình trong vai trò “người kể chuyện” mà còn trở thành “người đối thoại”: vừa là nhân chứng, vừa là kẻ kiến tạo thế giới. Trong dòng chảy ấy, “văn chương dung hợp” không chỉ là một khái niệm, mà là một câu trả lời nghệ thuật cho những khắc khoải hiện sinh, cho khát vọng ghi lại thế giới này bằng đôi mắt vừa tỉnh táo vừa dịu dàng.

Sự dung hợp này không đơn thuần là một trào lưu hình thức, mà là cách mà văn học hiện đại đang tìm đường để tái định nghĩa chính mình: không còn khép kín trong thế giới hư cấu, mà mở ra trước những chuyển động của đời sống và con người đương đại. Văn học, nhờ đó không chỉ tiếp tục vai trò phản ánh, mà còn trở thành một công cụ nhận thức - như một cuộc trò chuyện hai chiều giữa tác giả và độc giả, giữa thực tại và tưởng tượng. 

Ngày nay, sự phân ranh giữa nhà báo và nhà văn có thể mờ đi, nhưng điều quan trọng vẫn là: người cầm bút cần giữ cho mình sự trung thực, dũng cảm và thấu cảm, bất kể viết ở thể loại nào. Nhà báo giỏi cũng có thể trở thành nhà văn lớn, và nhà văn, nếu biết lắng nghe đời sống và giọng nói nhân dân, cũng là một nhà báo của tinh thần.

Trong thời đại mà thông tin tràn ngập và cái gọi là “thật” nhiều khi bị thao túng, thứ văn chương dung hợp giữa báo chí và nghệ thuật chính là ngọn lửa giữ cho chữ nghĩa không hóa rỗng. Và hành trình “từ viết báo đến viết sách” sẽ còn tiếp tục như một dòng chảy, nơi con chữ được gọt giũa bởi cả sự thật và cái đẹp.

Hải Đăng

Tháng 6 đã đến, ánh nắng vàng lấp lánh và những tiếng ve râm ran có mặt khắp các nẻo đường, báo hiệu cho một mùa hè đầy sôi động. Đây chắc hẳn là một dịp đặc biệt để các bạn nhỏ có thể được nghỉ ngơi, vui chơi sau những tháng ngày học tập miệt mài.

Ngoài những hoạt động thể chất hay những chuyến du lịch thăm thú nhiều nơi thì việc đọc sách là một loại hình giải trí không thể thiếu trong dịp hè dành cho các bạn nhỏ. Nhân dịp Quốc tế Thiếu nhi - ngày dành cho tất cả những thiên thần đáng yêu trên thế giới, Bookish trân trọng giới thiệu một số tựa sách thú vị, gợi ý cho các bậc phụ huynh có thể tham khảo và dành tặng con trẻ của mình. Đây chắc hẳn sẽ là những gợi ý hữu ích và góp phần làm cho mùa hè của con trẻ thêm phần ý nghĩa.

Cùng Bé Lớn Khôn - Berry và Dolly

Berry và Dolly là hai nhân vật chính trong bộ truyện thiếu nhi cùng tên của nữ nhà văn người Hungary - Bartos Erika. Berry là một cậu chàng ốc sên tốt bụng và Dolly là một cô nàng bọ cánh cam dễ thương. Cả hai là đôi bạn thân thiết và học cùng lớp mẫu giáo. Bộ ba quyển sách Berry và Dolly bao gồm các tựa đề: Tình bạn tuyệt vời, Cùng bay nào, Đi học thật là vui. Tất cả sẽ xoay quanh những sinh hoạt thường nhật của hai người bạn nhỏ cùng với những người bạn côn trùng đáng yêu khác. Đó có thể là những ngày đầu tiên cả hai gặp mặt và kết bạn cùng nhau, những lần cùng nhau đến lớp học tập hay những trò vui đùa nghịch ngợm thú vị. Tất cả đều là những câu chuyện ngắn dễ đọc và đáng yêu dành cho trẻ nhỏ ở độ tuổi mẫu giáo. 

Có thể thấy, việc đồng hành cùng con trong quá trình lớn lên từng ngày là điều hết sức quan trọng. Điều đó quyết định việc nuôi dưỡng và hình thành nhân cách tốt đẹp bên trong mỗi đứa trẻ. Với việc lựa chọn tìm đọc bộ sách này, cha mẹ hoàn toàn có thể cùng con khám phá từng bài học được lồng ghép qua các mẩu chuyện nhỏ. Đó có thể là bài học về sự sẻ chia, công bằng, sẵn sàng thể hiện tình yêu thương, giúp đỡ những người xung quanh hay việc cần loại bỏ những ganh ghét, đố kị không đáng có… Ngoài ra còn vô số bài học bổ ích khác đón chờ cha mẹ cùng con khám phá. Ngoài phần nội dung thú vị, những hình vẽ minh họa do chính nữ tác giả thực hiện cũng là một điểm cộng rất lớn để chúng ta lựa chọn tìm đọc bộ truyện. Những nét vẽ sinh động với màu sắc bắt mắt được thể hiện qua từng trang sách sẽ giúp kích thích sự tập trung cũng như khả năng tưởng tượng, sáng tạo của con trẻ ở độ tuổi mẫu giáo.

Những thiên thần của người gác rừng

Tuổi thơ của mỗi người đều chất chứa những mảnh kí ức đặc biệt và đáng nhớ. Trong số đó, chắc hẳn mỗi bé gái đều đã từng say mê bên những người bạn gấu bông nhỏ xinh, mơ về một vùng đất lung linh có đầy ắp kẹo ngọt. Trong Những thiên thần của người gác rừng, ta cũng bắt gặp một cô bé đáng yêu như thế. Bé Mi có một đại gia đình thú bông. Em luôn chơi đùa, trò chuyện và yêu thương chúng như người thân. Trong chuyến về thăm quê ngoại ở mảnh đất Trung Bộ cùng mẹ, bé Mi mang theo hai người bạn gấu bông là Mèo Cà Chua và Bọt Biển. Tại đây, cô bé đã có những trải nghiệm đầy thú vị và làm quen được với nhiều người bạn mới, học hỏi thêm được biết bao kiến thức bổ ích. Đặc biệt, với chuyến đi thăm rừng cùng mẹ và gặp được ông lão gác rừng, bé Mi đã trải qua một cuộc phiêu lưu đầy nhiệm màu. Qua đó, em càng thêm hiểu và quý trọng hơn sự hiện diện hữu ích của thiên nhiên dành cho trái đất này.

Hình ảnh của đợt nổ bom mìn để khai thác đá trên núi, những dòng sông im bặt đối lập với hình ảnh của dòng sông si rô ngọt ngào, của những đàn bướm tung tăng bay lượn như một hồi chuông cảnh báo về việc thiên nhiên đang dần rời xa con người. Nếu không biết cách bảo vệ và tôn trọng thiên nhiên, có thể chúng sẽ vĩnh viễn biến mất. Mỗi đứa trẻ đều có thể là một sứ giả của thiên nhiên. Điều đó được thực hiện bằng cách cha mẹ có thể giáo dục con trẻ ý thức về việc bảo vệ môi trường và nhận biết được những hành vi sai trái có thể làm hủy hoại mảng xanh của trái đất thân yêu. Có thể thấy, đây là một tác phẩm vô cùng dễ thương và mang đến những bài học giáo dục đầy sâu sắc giúp nuôi dưỡng nhân cách của con trẻ. Một lựa chọn hoàn toàn thích hợp để cha mẹ có thể đọc cùng con và trao đổi với nhau về vấn đề môi trường, hệ sinh thái xung quanh chúng ta. 

Chú bé Thất Sơn

Câu chuyện bắt đầu từ chuyến đi về quê ngoại của hai chị em Thảo và Nam vào dịp hè. Từ thành phố náo nhiệt về vùng đất An Giang thanh bình, cả hai đã có một chuyến đi đầy thú vị và tràn ngập niềm vui. Tại đây, họ quen một người bạn mới tên Siêng trạc tuổi Nam. Siêng mồ côi cha mẹ từ sớm, phải bươn chải làm việc nên thân hình gầy guộc, rám nắng. Ấy vậy, cậu bạn lại vô cùng ham học và chăm chỉ đến lớp bổ túc vào mỗi buổi đêm. Qua những lần gặp mặt và trò chuyện cùng nhau, những người bạn mới quen lại càng thân thiết hơn. Những câu chuyện dung dị, mộc mạc nơi thôn xóm yên ả cứ thế được chầm chậm kể. Và cũng trong chính những hình ảnh đẹp đẽ, giản đơn ấy là bao bài học về cuộc sống, về tình bạn vượt ra khỏi khoảng cách giàu nghèo và nỗ lực vươn đến ước mơ của con người dù trong bất kì hoàn cảnh khốn cùng nào đi chăng nữa.

Cậu bé Siêng vất vả là vậy nhưng vẫn chăm chỉ ngày ngày đến lớp để được học tập và ngày càng đến gần hơn với ước mơ trở thành một kĩ sư nông nghiệp. Điều đó cho thấy được ý thức mạnh mẽ của Siêng về tầm quan trọng của việc học tập. Không chỉ là một tác phẩm có nội dung thú vị và mang tính giáo dục cao dành cho độ tuổi thiếu nhi, Chú bé Thất Sơn còn mang đến một bức tranh thanh bình nơi vùng quê sông nước những năm 90. Dãy núi Sam hùng vĩ, hình ảnh từng dòng sông, chiếc ghe chèo, rặng dừa nước, cánh đồng thơm mùi rơm rạ hay những ngày câu cá, đào khoai, bắt tôm đến quên thời gian. Tất cả tạo nên những rung cảm khó phai trong lòng người đọc. Ta còn có cơ hội bắt gặp những câu chuyện của quá khứ khốc liệt, nơi biết bao con người đã ngã xuống vì trận chiến của quân Pôn Pốt năm nào. Cùng với đó, cách kể chuyện nhẹ nhàng, tự nhiên cùng với ngôn ngữ bình dị, đậm chất miền Tây Nam Bộ cũng là một điểm cộng rất lớn giúp trẻ có thể tiếp cận với một trong những giọng văn đặc trưng của mảnh đất nghĩa tình này và thêm yêu, thêm quý những con người miền Tây chân chất, dễ mến.

Chú bé có tài mở khóa - Nguyễn Quang Thân

Nguyễn Quang Thân là một cây bút viết văn quen thuộc của văn đàn Việt Nam. Bắt đầu từ giữa thế kỉ XX, ông đã có khoảng thời gian sáng tác sôi nổi, cho ra đời nhiều tác phẩm truyện ngắn và tiểu thuyết nổi bật. Chú bé có tài mở khóa là một trong những tác phẩm đặc sắc của nhà văn, vừa mang đến cho ông giải thưởng Văn học thiếu nhi 1985 và vừa là quyển sách tuổi thơ của biết bao thế hệ độc giả yêu mến văn chương. Truyện kể về cuộc hành trình phiêu lưu đầy gây cấn của Hùng Lé - cậu chàng lém lỉnh có biệt tài mở khóa. Nhà ở vùng Cẩm Phả, vì giận cha mẹ, Hùng đã bỏ nhà đi ra cảng biển Hải Phòng và gặp phải băng trộm của thủ lĩnh Sáu Xồm. Tại đây, Hùng Lé lưu lạc, trở thành đàn em của Sáu Xồm và phải sống qua ngày nhờ tài mở khóa trộm. Ít lâu sau đó, Hùng gặp được cậu bạn tên Nam. Cậu bé người nhà quê nhân dịp nghỉ hè đi tàu lên Hải Phòng chơi để thăm cha. Trải qua nhiều biến cố cùng với Nam, Hùng Lé muốn thoát khỏi Sáu Xồm và trở về quê nhà. Dẫu vậy, hàng loạt những khó khăn lại tiếp tục ập đến, Hùng Lé phải tìm cách thoát thân và thực hiện trọng trách lớn lao là tìm ra Cóc Vàng - tên tội phạm nguy hiểm đã từng giết cha ruột của Hùng năm xưa. Có thể thấy, với cốt truyện li kì và mang đậm màu sắc phiêu lưu, Chú bé có tài mở khóa đã tạo nên một không gian đầy kịch tính, cuốn hút người đọc.

Nếu bạn đang muốn tìm kiếm một tác phẩm có nhiều những thông điệp và tầng nghĩa được khéo léo ẩn giấu thì Chú bé có tài mở khóa là một lựa chọn hoàn toàn phù hợp. Lần giở từng trang sách, người đọc như có cơ hội hóa thân vào trong tác phẩm, cùng với Hùng Lé trải qua chuyến hành trình đầy cam go để tìm cách thoát khỏi những điều xấu xa, đen tối và hướng đến một tương lai rộng mở, tươi sáng hơn. Nguyễn Quang Thân đã khéo léo xây dựng nên những màn đấu trí đầy kịch tính, có độ căng và gay cấn đến giây phút cuối cùng. Qua đó, ta nhìn thấy được cuộc rượt đuổi khốc liệt của cái thiện và cái ác. Sự đấu tranh cho công lí và lẽ phải cần đánh đổi bằng biết bao mồ hôi, nước mắt, thậm chí là sinh mạng của những vị chiến sĩ công an anh dũng. Còn với Hùng hay Nam, những cậu bé còn nhỏ tuổi nhưng dũng cảm và kiên cường đã lan tỏa tinh thần tích cực về một tình bạn đẹp và tầm quan trọng của việc học tập cũng như sự thiện lương luôn cần có trong mỗi con người. Vì vậy, đây quả là một tác phẩm phù hợp với những bạn nhỏ có tâm hồn phiêu lưu, thích khám phá.

Rung cảm đầu đời - Lê Quốc Triều

Minh Niệm là một cây bút quen thuộc khi viết về các tác phẩm liên quan đến việc nuôi dưỡng tâm hồn con người dưới góc nhìn của Phật giáo. Ngoài ra, ông còn lựa chọn ra mắt các tác phẩm dành cho thiếu nhi. Nổi bật trong số đó là tập thơ Rung cảm đầu đời được chấp bút từ khi tác giả vẫn đang ngồi trên ghế nhà trường, thuở hồn nhiên và ngây ngô nhất. Mỗi bài thơ là từng những câu chuyện nhỏ trong cuộc sống, lúc vui tươi hân hoan, khi sâu sắc lắng đọng cứ thế chầm chậm chạm vào trái tim người đọc.

Minh Niệm lựa chọn giữ nguyên tên thật của bản thân là Lê Quốc Triều để đề tên tác giả cho tập thơ. Điều ấy đã gợi lên hình bóng thân thuộc của cậu bé năm nào, người đã dành những rung cảm chân thành và đong đầy nhất để giúp cho những con chữ thành hình. Khi lựa chọn dành tặng tập thơ Rung cảm đầu đời cho con trẻ, chắc hẳn những vần thơ có thể dễ dàng nhận được sự đồng cảm sâu sắc. Lời thơ mộc mạc và gần gũi với biết bao câu chuyện trẻ thơ, được chắp thêm đôi cánh của trí tượng tượng vô tận và mộng mơ. Đặc biệt, những bài thơ ngắn có nhịp điệu như lời thì thầm êm ả hay thanh âm của một bài hát du dương. Tất cả có thể nuôi dưỡng niềm tin yêu cái đẹp và nghệ thuật cho con trẻ. Việc lựa chọn thể loại thơ cũng là một cách tiếp cận mới mẻ bởi không chỉ những tác phẩm truyện ngắn hay tiểu thuyết mà thơ cũng là một thể loại đặc biệt giúp con trẻ thêm yêu mến việc đọc và hình thành thói quen đọc sách.

Vừa rồi là một số gợi ý của Bookish dành tặng đến quý độc giả nhân dịp Quốc tế Thiếu nhi 1/6. Trong số vô vàn lựa chọn, hi vọng những tựa sách trên có thể giúp ích cho mọi người trong việc tìm được những quyển sách phù hợp với sở thích, tính cách và định hướng giáo dục con trẻ nhất. Bookish mến chúc bạn có thật nhiều những khoảng thời gian đọc sách vừa học vừa chơi thú vị cùng người thân để mùa hè này thêm trọn vẹn.

Ngọc Hân