Hạnh phúc, dù là mục tiêu phổ quát, lại thường được bàn đến như một khái niệm cảm tính, mơ hồ và thiên về trải nghiệm cá nhân. Trong sách Giải Mã Hạnh Phúc, Jonathan Haidt tiếp cận đề tài này bằng một hướng đi đặc biệt: ông tìm về những chân lý cổ xưa đã được lặp đi lặp lại xuyên thời gian – văn hóa, nhằm chiêm nghiệm và kiểm chứng bằng lăng kính của khoa học hiện đại.

Sách bàn về mười “Ý tưởng tuyệt vời nhất” – những nhận thức, châm ngôn hay triết lý từng xuất hiện từ Ấn Độ đến Hy Lạp cổ đại, từ Đức Phật đến Benjamin Franklin... Với mỗi ý tưởng, Haidt vừa thể hiện sự tôn trọng đối với trí tuệ cổ xưa vừa duy trì tinh thần biện chứng của một nhà khoa học: liệu điều này có còn đúng và phù hợp trong bối cảnh ngày nay?

Cái tôi chia đôi – Người cưỡi voi và Con voi (Rider & Elephant)

Một trong những ẩn dụ trung tâm và giàu sức gợi nhất trong Giải Mã Hạnh Phúc là hình ảnh người cưỡi voi (rider) và con voi (elephant), tượng trưng cho hai phần trong chính mỗi con người. Người cưỡi voi đại diện cho lý trí có ý thức, còn con voi là bản năng – cảm xúc – thói quen vận hành theo cơ chế tự động. Nếu người cưỡi không biết cách nương theo, thấu hiểu và dẫn dắt, con voi sẽ luôn thắng thế.

Ẩn dụ tương tự từng xuất hiện trong Phật giáo, triết học Hy Lạp và học thuyết Freud, được Haidt chuyển hóa thành một phiên bản dễ hiểu, giàu tính trực quan và được chứng thực bằng nghiên cứu tâm lý học hiện đại. Đây không chỉ là một hình ảnh minh họa cho tâm trí, mà là khởi điểm cho một quan niệm hạnh phúc đậm tính liên ngành: Hạnh phúc không đến từ việc áp chế bản thân bằng lý trí, mà từ việc học cách phối hợp giữa phần ý thức và phần vô thức của chính mình.

Bi kịch và nghịch cảnh là chất xúc tác phát triển nội tâm

Haidt mở đầu chương 7: Tác dụng của nghịch cảnh bằng một trích dẫn kinh điển của triết gia Friedrich Nietzsche: “Điều gì không giết chết tôi chỉ khiến tôi mạnh hơn.”

Tác giả không phủ nhận, nhưng soi rọi lại phát biểu dưới ánh sáng của tâm lý học hiện đại và chứng PTSD (rối loạn căng thẳng sau sang chấn), để chỉ ra rằng: nghịch cảnh không tự động giúp ta trưởng thành. Trên thực tế, có những mất mát khiến con người đổ gãy không thể hồi phục, nếu thiếu sự hỗ trợ đúng cách hoặc “quá liều”.

Dù vậy, ông cũng chỉ ra một điều thú vị từng được các nhà tư tưởng cổ đại Đông-Tây và các nhà nghiên cứu tâm lý ngày nay đồng ghi nhận: nghịch cảnh “đủ liều” và đúng lúc, có thể trở thành giai đoạn tái cấu trúc nội tâm, giúp con người nhận diện lại bản thân và làm mới hệ giá trị sống. Haidt xem đó là quá trình tái thiết sau chấn thương, rằng nếu có cơ hội suy tư, kết nối và điều chỉnh, con người có thể bước ra khỏi nỗi đau với một bản ngã bền vững hơn.

Hạnh phúc đến từ điểm giữa hai thái cực

Haidt không cổ vũ lối sống phụ thuộc vào ngoại cảnh, nhưng ông cũng không đồng tình với tuyên ngôn: chỉ cần thay đổi tư duy, cuộc sống sẽ thay đổi. Từ cổ chí kim, nhiều hệ tư tưởng lớn đều cổ vũ con người “tìm hạnh phúc từ nội tâm”. Song, Haidt cho rằng: niềm tin này, nếu tuyệt đối hóa, có thể trở thành áp lực.

Dưới ánh sáng tâm lý học thực nghiệm, Haidt nhấn mạnh: hạnh phúc không chỉ phụ thuộc vào cách ta suy nghĩ, mà còn bị chi phối bởi bối cảnh xã hội, mối quan hệ, hoàn cảnh kinh tế, sức khỏe thể chất… Sau đó, qua hành trình khảo cứu xuyên suốt các “Ý tưởng Tuyệt vời nhất” từ triết học Hy Lạp, đạo Phật, Do Thái giáo, Khổng giáo, huyền học… Haidt đúc kết một suy tư:

“Tôi muốn gợi ý rằng giả thuyết hạnh phúc có thể được mở rộng - lúc này - thành một công thức âm-dương: hạnh phúc đến từ bên trong, và hạnh phúc cũng đến từ bên ngoài.”

Hạnh phúc không phải là cảm giác an lạc thuần túy, cũng không phải là sự sung túc vật chất, mà là sự hài hòa giữa nhu cầu nội tâm và điều kiện xã hội. Không chỉ “đủ đầy”, con người còn cần cảm giác được sống gắn kết, có ý nghĩa và đóng góp cho giá trị lớn lao hơn chính mình.

Đồng thời, từ những phát hiện và bàn luận về sự cân bằng, Haidt cũng khuyến khích độc giả học cách mở rộng tư duy – tâm hồn để trung dung đón nhận những niềm tin cá nhân dẫu có khác biệt, nhưng đều hướng con người đến một lẽ sống tốt đẹp và có ý nghĩa đối với họ.

Giải Mã Hạnh Phúc không phải là một cẩm nang tự lực cổ vũ nghĩ tích cực bằng mọi giá, cũng không phải là một tác phẩm triết học trừu tượng. Đây là một bản giao hưởng giữa trí tuệ cổ đại và khoa học hiện đại, giữa các luồng tư tưởng Đông-Tây có sức ảnh hưởng vĩ đại. Jonathan Haidt viết cuốn sách này như một nhà nghiên cứu, nhưng cũng như một người học trò đang dò đường giữa rừng triết lý sống. Ông dành sách cho những ai hoài nghi nhưng vẫn cởi mở – những người không hài lòng với các lời khuyên sáo rỗng, nhưng vẫn tin vào khả năng làm chủ cuộc đời bằng hiểu biết sâu sắc hơn.

Trích đoạn

“Ai cũng đã nghe qua ‘điều gì không giết được ta sẽ càng khiến ta mạnh mẽ hơn’, nhưng đó là một sự khái quát thái quá và nguy hiểm. Có rất nhiều thứ không giết chết bạn nhưng sẽ gây tổn hại cho bạn cả đời.”

(trích Lời giới thiệu)

“Người cưỡi voi có thể nhìn xa hơn vào tương lai, có thể học hỏi được những thông tin giá trị bằng cách nói chuyện với những người cưỡi voi khác hoặc đọc bản đồ, nhưng người cưỡi voi không thể ra lệnh cho con voi làm điều gì mà nó không muốn.”

(trích Chương Một: Cái tôi chia đôi)

“Hạnh phúc không phải là thứ mà bạn có thể tìm thấy, có được hoặc đạt được một cách trực tiếp. Bạn phải có được các điều kiện phù hợp và sau đó chờ đợi. Một số điều kiện đó nằm trong bạn, chẳng hạn như sự gắn kết thống nhất giữa các phần và cấp độ trong tính cách của bạn. Các điều kiện khác yêu cầu mối quan hệ với những thứ bên ngoài bạn: giống như cây cối cần mặt trời, nước và đất tốt để phát triển, con người cũng cần tình yêu, công việc và sự kết nối với một điều gì đó lớn lao hơn.”

(trích Chương Mười: Hạnh phúc đến từ điểm giữa hai thái cực)

Nhận xét của báo chí

“Một quyển sách hướng dẫn mới mẻ, nghiêm túc và truyền động lực để ta sống mỗi ngày một tốt hơn.” – Tạp chí Library Journal

“Mỗi trang của quyền sách này đều ẩn chứa những viên ngọc quý là những hiểu biết sâu sắc về một cuộc sống tươi đẹp và nơi bạn có thể tìm thấy nó." – William Damon, tác giả The Moral Child

“Bằng bút pháp tài tình, Jonathan Haidt cho chúng ta thấy sự kết nối sâu sắc đang tồn tại giữa những nghiên cứu tâm lý tiên tiến và sự thông thái của những bộ óc xa xưa. Chúng ta hứng khởi khi thấy được tâm lý học hiện đại đã giúp giải đáp cho những câu hỏi căn cơ và dai dẳng nhất của cuộc sống như thế nào.” – Barry Schwartz, Đại học Swarthmore, tác giả quyển The Paradox of Choice: Why More Is Less

Trên nền tảng Goodreads, Giải Mã Hạnh Phúc nhận được đánh giá trung bình 4.03/5 với hơn 43.000 lượt bình chọn từ độc giả toàn cầu.

Về tác giả

Jonathan Haidt là giáo sư dự bị bộ môn tâm lý học tại Đại học Virginia. Hiện ông đang là chuyên gia tâm lý học xã hội, Trường Kinh doanh Stern, Đại học New York. Những nghiên cứu của ông xoay quanh cơ sở cảm xúc của luân lý và những cách thức mà luân lý biến đổi giữa các nền văn hóa, bao gồm nền văn hóa của phe tự do và phe bảo thủ.

Làm sao để có được hạnh phúc? Đây là chủ đề đã gây tranh cãi muôn thuở giữa khoa học và tôn giáo, từ cổ đại đến hiện đại. Mỗi bên đều có lập luận riêng và chúng thường mâu thuẫn lẫn nhau. Trong cuốn sách Giải Mã Hạnh Phúc, Jonathan Haidt, một chuyên gia tâm lý học xã hội và giáo sư người Mỹ, đã đi tìm lời giải cho câu hỏi này. Giải Mã Hạnh Phúc là một cuốn sách thực tiễn gồm 10 bài học, mỗi chương xoay quanh một chủ đề khác nhau từ tình yêu, công việc đến tôn giáo. Trong chương kết, Haidt kết hợp tất cả các bài học lại để đưa ra giả thuyết cuối cùng.

Nhìn chung, đây là một cuốn sách sâu sắc và bổ ích. Giống như soạn giáo trình cho môn tâm lý học, Haidt trình bày tất cả các lập luận của mình và củng cố chúng bằng nghiên cứu và trích dẫn. Dù giả thuyết cuối cùng rất đơn giản, tôi vẫn khuyên bạn nên đọc kỹ từng bài học để hiểu đầy đủ ý nghĩa của nó.

Chấm điểm: 4.75/5

Những ai nên đọc cuốn sách này: Người muốn thấu hiểu tường tận và đạt được hạnh phúc.

Bài học số 1: Không thể theo đuổi hạnh phúc

Như câu nói “dục tốc bất đạt”, càng cố gắng theo đuổi hạnh phúc thì càng khó lòng đạt được nó. Đây là một triết lý quý giá được đúc kết từ trí tuệ cổ xưa, song chủ nghĩa tiêu dùng hiện đại lại đang cố gắng khắc sâu những điều trái ngược vào tâm trí mọi người. Các quảng cáo tràn ngập những thông điệp ngầm rằng bạn có thể mua được hạnh phúc bằng tiền bạc hoặc danh vọng. Có thể việc mua quần áo hàng hiệu và xe hơi sang trọng sẽ khiến bạn vui, nhưng cảm giác đó không kéo dài lâu. Theo nguyên lý thích nghi, mọi người có xu hướng đánh giá quá cao cảm xúc trong tương lai và cảm giác hạnh phúc ban đầu sẽ trở lại mức bình thường sau vài tháng. Nói cách khác, nếu bạn nghĩ mình sẽ hạnh phúc sau khi mua đôi giày thể thao hằng mong muốn thì bạn đã đúng. Nhưng bạn sẽ trở lại mức độ hạnh phúc ban đầu chỉ sau một thời gian ngắn.

Tình yêu cũng giống vậy. Có hai dạng tình cảm: tình yêu say đắm và tình yêu đồng hành. Tình yêu say đắm khiến tim chúng ta lạc nhịp, thường được khắc họa trên phim ảnh và trong nghệ thuật. Tuy nhiên, sau vài tháng, tình yêu say đắm sẽ giảm dần và chuyển hóa thành tình yêu đồng hành, khi nửa kia trở thành bạn thân và gia đình của bạn. Văn hóa đại chúng tôn vinh tình yêu say đắm hơn hẳn tình yêu đồng hành bởi nó kịch tính hơn, nhưng nếu chỉ mải đeo đuổi loại tình cảm đó thì bạn sẽ phải thường xuyên dấn thân vào các mối quan hệ mới và không bao giờ tìm được tình yêu đích thực, bởi đó cũng là một dạng tình yêu đồng hành.

Có hai loại hưởng thụ khác nhau: khoái lạc và hài lòng. Khoái lạc là “những cảm giác hào hứng có các thành phần giác quan rõ ràng và cảm xúc mạnh mẽ”, chẳng hạn như tình yêu say đắm và chủ nghĩa tiêu dùng, trong khi đó sự hài lòng phát sinh từ hoạt động. Cái trước có thể bị nuông chiều, lạm dụng và nhanh chóng phai nhạt, trong khi cái sau tạo ra hạnh phúc bẩm sinh. Chủ nghĩa tiêu dùng khuyến khích mọi người theo đuổi thú vui bằng cách gắn kết cảm xúc với từng món đồ. Cách tốt nhất để thoát khỏi vòng luẩn quẩn không hồi kết này là tập trung vào trải nghiệm thay vì vật chất và thử sức với những hoạt động nằm trong khả năng của bạn. Cái sau sẽ được thảo luận chi tiết trong bài học tiếp theo.

Bài học số 2: Điều gì không giết được ta có thể sẽ khiến ta hạnh phúc hơn

Nghịch cảnh mang lại hạnh phúc, nhưng chỉ với một số người. Tại sao lại như vậy? Nhận thức của chúng ta về nghịch cảnh phần lớn được quyết định bởi phong cách tâm trạng - phản ánh xu hướng hạnh phúc hoặc chán nản. Những người đạt điểm cao về phong cách tâm trạng thường có xu hướng cảm nhận những cảm xúc tiêu cực như buồn bã hay sợ hãi, và ngược lại. Hơn nữa, cấu trúc gen đóng một vai trò quan trọng trong việc hình thành phong cách tâm trạng của chúng ta. Nói cách khác, khuynh hướng tiếp nhận các sự kiện tiêu cực của chúng ta phần lớn được quyết định ngay từ khi sinh ra.

Lý giải ý nghĩa là cách ta diễn giải các sự kiện, và phong cách tâm trạng ảnh hưởng đến quá trình này. Những người dễ trải nghiệm hạnh phúc hơn thường có cái nhìn lạc quan khi gặp nghịch cảnh và nhận ra mặt tích cực đến từ nó. Những người dễ bị ảnh hưởng bởi cảm xúc tiêu cực sẽ coi nghịch cảnh là rào cản và cố gắng tránh né bằng mọi giá.

Có một số cách để tận dụng nghịch cảnh bất chấp khuynh hướng di truyền của chúng ta. Về phong cách tâm trạng, cách tốt nhất là thay đổi cách ta suy nghĩ. Ở phương Đông, thiền định được sử dụng để tách mình khỏi các tình huống. Ở phương Tây, liệu pháp trị liệu nhận thức hành vi được sử dụng để thiết lập lại não bộ nhằm thay đổi những suy nghĩ tiêu cực. Nuôi dạy con cái là cách tốt nhất để phát triển khả năng lý giải ý nghĩa. Cha mẹ có thể dạy con bằng cách nuôi dưỡng thái độ đúng đắn trước nghịch cảnh và để con tự mình đối mặt với thử thách khi trưởng thành.

Bài học số 3: Đấng Tối Cao

Hầu hết mọi người đều phải làm việc để kiếm sống trong suốt cuộc đời và nhiều người coi đó là một gánh nặng. Trong Giải Mã Hạnh Phúc, Haidt đề xuất ba quan điểm về công việc: một việc làm công ăn lương (phương tiện để kiếm tiền), một nghề nghiệp (phương tiện để thăng tiến và danh tiếng), hoặc một lời kêu gọi (là một phần của điều gì đó cao cả hơn). Những người coi công việc chỉ là một việc làm công ăn lương thường ít hạnh phúc nhất vì họ bị thúc đẩy bởi các yếu tố bên ngoài và không tạo ra sự hài lòng từ những gì mình làm. Những người coi công việc là nghề nghiệp thường coi làm việc như một cách để phát triển bản thân và sẵn sàng làm thêm giờ để đảm bảo thành quả. Những người coi công việc là lời kêu gọi thường hài lòng nhất với cuộc sống. Do đó, một sự nghiệp phù hợp với lời kêu gọi mang lại nhiều hạnh phúc nhất vì người ta vừa được thăng tiến trong sự nghiệp, vừa hoàn thành mục đích và sự thống nhất (coherence) của bản thân.

Ngoài ra, Haidt cũng đề cập đến tính thần thánh. Ông cho rằng hầu hết mọi người đều sống trong một thế giới 2 chiều: chiều ngang của sự gần gũi hoặc yêu thích và chiều dọc của thứ bậc hoặc địa vị. Haidt lập luận rằng tính thần thánh là chiều không gian thứ ba, được thể hiện qua cảm giác thăng hoa của con người, thường được khơi dậy bởi những trải nghiệm tôn giáo tập thể và những cảnh tượng hùng vĩ. Khác với những cảm xúc khác, cảm giác thăng hoa là một cảm giác bình yên và dễ chịu. Nó tạo ra hạnh phúc vì nó kết nối người ta với một điều gì đó vĩ đại hơn chính họ và thúc đẩy họ trở thành một con người tốt đẹp hơn. Tuy nhiên, trong xã hội phương Tây hiện đại, nhiều người cảm thấy cuộc sống của họ không trọn vẹn vì họ bị đối xử như những cá nhân riêng lẻ và thiếu vắng những trải nghiệm thiêng liêng.

Bài học số 4: Hạnh phúc đến từ điểm giữa hai thái cực

Nếu bạn đã đọc ba bài học trước, xin chúc mừng, bạn sẽ nắm được cốt lõi của giả thuyết này. Như đã trình bày trong các bài học trước, có rất nhiều yếu tố liên quan để đạt được hạnh phúc, từ sự gắn kết đến tính thần thánh, từ tình yêu đến nghịch cảnh. Tuy nhiên, theo bài học đầu tiên, chúng ta không thể đạt được hạnh phúc bằng cách liên tục theo đuổi nó. Vì vậy, đây là giả thuyết để giải mã hạnh phúc: Để đạt được hạnh phúc, bạn phải có được các điều kiện phù hợp và sau đó chờ đợi. Một số điều kiện đó nằm trong bạn, chẳng hạn như sự gắn kết thống nhất và mục đích, trong khi một số điều kiện khác nằm bên ngoài, chẳng hạn như tình yêu và công việc.

Lam dịch từ Medium

Trong tác phẩm Cộng hòa, Plato từng cảnh báo về nguy cơ của mimesis - mô phỏng - như một hình thức giả thực (false reality), dẫn con người rời xa bản chất của cái thiện. Thế nhưng đến hậu hiện đại, triết gia Jean Baudrillard đảo ngược hoàn toàn luận điểm ấy khi cho rằng ta không còn sống trong thực tại mà trong mô phỏng của mô phỏng (hyperreality), nơi mimesis bị đẩy xa tới mức thực tại bị thay thế bởi mô phỏng.

Phù thuỷ tranh giả mạo của Edward Dolnick là một quyển sách quan trọng, nhất là trong thời đại nơi mọi giá trị đều có thể bị sao chép và chỉnh sửa. Quyển sách kể lại một trong những vụ giả mạo nghệ thuật tinh vi nhất lịch sử châu Âu hiện đại, hơn nữa còn mở ra một không gian triết học nơi cái thật và cái giả không còn là đối cực, mà trở thành hai hình thái song hành của một bản thể lưỡng diện.

Vụ lừa đảo nghệ thuật lớn nhất châu Âu

Phù thủy tranh giả mạo kể lại câu chuyện có thật ly kỳ về Han van Meegeren, một họa sĩ Hà Lan tầm thường nhưng đầy mưu lược, người đã thực hiện một trong những vụ lừa đảo nghệ thuật táo bạo nhất thế kỷ 20. Trong bối cảnh hỗn loạn của châu Âu thời Thế chiến II, Van Meegeren đã làm giả các bức tranh theo phong cách danh họa Johannes Vermeer và bán chúng cho giới sưu tầm - trong đó có cả tướng quốc xã Hermann Göring. Cuốn sách không chỉ là một tiểu sử tội phạm hấp dẫn, mà còn là một hành trình khám phá sức mạnh của niềm tin, sự tự huyễn hoặc và những định kiến trong giới nghệ thuật. Với lối kể chuyện sống động, Edward Dolnick dẫn dắt người đọc bước vào thế giới nơi ranh giới giữa thiên tài và kẻ lừa đảo mong manh đến khó ngờ.

Han van Meegeren: Thiên tài hay kẻ lừa đảo?

Han van Meegeren không được xem là một tài năng hội họa lớn trong thời đại của mình. Ông không được giới phê bình tôn vinh, cũng chẳng tạo được dấu ấn nghệ thuật riêng. Cũng bởi lẽ đó, ông nuôi dưỡng một sự phẫn nộ âm thầm với thế giới nghệ thuật tinh hoa, và từ đó nảy sinh khát khao mãnh liệt được thừa nhận.

Ông chọn Vermeer làm mục tiêu: Danh họa Hà Lan thế kỷ XVII với sự nghiệp đỉnh cao - một cơ hội hoàn hảo để “tái phát hiện” những kiệt tác bị lãng quên. Van Meegeren nghiên cứu kỹ thuật vẽ, vật liệu cổ rồi giả mạo một loạt tác phẩm hoàn hảo đến mức đánh lừa cả giới chuyên gia lẫn bảo tàng hàng đầu. Đỉnh cao là khi một bức tranh “Vermeer giả” được bán cho Hermann Göring - cánh tay phải của Đức Quốc xã với giá trị tương đương hàng triệu đô. Bức tranh trở thành biểu tượng chiến lợi phẩm văn hóa trong tay phát xít. Nhưng trớ trêu thay, chính điều đó đã đẩy Van Meegeren vào vòng lao lý sau chiến tranh, khi ông bị cáo buộc bán báu vật dân tộc cho kẻ thù.

Bị kẹt giữa thế tiến thoái lưỡng nan, Van Meegeren buộc phải thú nhận trong một phiên tòa: Bức tranh ấy không phải là Vermeer mà là của tôi. Và để chứng minh mình không phản quốc mà chỉ là một kẻ lừa đảo nghệ thuật, ông đã vẽ một bức tranh giả khác ngay tại phòng giam.

Niềm tin và sự huyễn hoặc tập thể 

Vậy điều gì khiến một bức tranh giả mạo lại được ca tụng như kiệt tác? Tại sao những con mắt tinh tường nhất từ bảo tàng cho đến chuyên gia đều bị qua mặt? Câu trả lời nằm ở thứ dễ bị thao túng nhất: Niềm tin.

Tác giả Edward Dolnick khéo léo vạch trần một sự thật khó nuốt: Giá trị nghệ thuật không phải lúc nào cũng nằm ở chính tác phẩm mà còn ở những gì chúng ta muốn tin về nó. Khi một bức tranh được gắn nhãn "Vermeer", đôi mắt và lí trí bỗng trở nên dễ dãi. Những nét vẽ có phần cứng nhắc được ca ngợi là kiểu cách, màu sắc có phần gượng ép được diễn giải là một phép thử nghiệm táo bạo.

Những bức tranh của Van Meegeren không còn đơn thuần là giả mạo, mà chúng trở thành biểu tượng, vượt xa thực tại mà chúng sao chép. Quyển sách của Dolnick cũng khiến độc giả nhận ra rằng nghệ thuật không hoàn toàn là lãnh địa thuần khiết mà là một thị trường, một hệ sinh thái đầy định kiến, quyền lực, và thẩm quyền được thiết lập bằng tiếng nói của số đông và thương hiệu cá nhân.

Thị trường nghệ thuật và nền kinh tế của niềm tin

Qua một phân tích sâu sắc về cơ chế định giá nghệ thuật, Dolnick cho thấy: cái làm nên giá trị của một bức tranh không chỉ là chất lượng thẩm mỹ, mà còn là thẩm quyền của chuyên gia, của bảo tàng và danh tiếng của nghệ sĩ. Van Meegeren, hiểu rõ điều đó, đã khéo léo thao túng toàn bộ hệ thống niềm tin ấy để nâng tầm một sản phẩm giả mạo thành cổ vật đáng giá triệu đô của thế kỷ 17.

Ở đây, nghệ thuật không đơn thuần là sáng tạo - nó là nghi thức chuyển hóa từ vô danh thành thiêng liêng, một quá trình được thực hiện bằng ngôn ngữ, danh tính và sự hợp thức hóa của giới học thuật. Chính điều đó khiến vụ lừa đảo trở thành một nghi lễ nghịch đảo - nơi nghệ thuật bước ra từ bóng tối của dối trá.

Chủ nghĩa phát xít và tác phẩm nghệ thuật như những chiến lợi phẩm

Dolnick không chỉ viết về mỹ học và lịch sử. Ông viết về quyền lực và về cách nghệ thuật trở thành công cụ của quyền lực. Việc Hermann Göring - một trong những nhân vật cấp cao của Đức Quốc Xã - bị Van Meegeren lừa bán một bức tranh giả là cao trào đạo đức của toàn bộ cuốn sách: Khi cái đẹp được sử dụng để phục vụ cái ác, thì liệu việc làm giả cái đẹp có trở thành một hành động phản kháng chính trị?

Hành động giả mạo không còn là tội ác, mà là một hình thức chiếm đoạt ngược - “phản địa chính trị” (Counter-hegemonic aesthetics). Van Meegeren vô tình đã lật ngược mối quan hệ giữa kẻ xâm lược và nghệ thuật bản địa. Trong tay ông, cái giả trở thành một hình thức kháng cự đầy mỉa mai - cái đẹp cũng có thể là vũ khí.

Trong một thế giới đầy deepfake, tranh AI, quyển sách của Dolnick mang tính tiên tri đáng sợ. Nó đặt ra câu hỏi: Chúng ta còn có khả năng phân biệt giữa sáng tạo chân thực và thao tác kỹ thuật không? Tác phẩm ấy đã tác động đến trải nghiệm thẩm mỹ của chúng ta như thế nào?

Phù thủy tranh giả mạo không chỉ là một tác phẩm kể chuyện xuất sắc, mà còn là một nghiên cứu sâu sắc về bản chất con người. Edward Dolnick không vội sa vào việc kết tội hay biện hộ cho Van Meegeren, thay vào đó ông mổ xẻ sự kiện này như một hiện tượng văn hóa - nơi cái giả không đơn thuần là dối trá, mà là lời thách thức đối với những gì ta từng cho là thật. Lối kể chuyện của Dolnick sống động, hấp dẫn như một tiểu thuyết trinh thám, nhưng vẫn đầy chất liệu học thuật. Ông kết nối nghệ thuật, lịch sử, chiến tranh, và tâm lý học trong một cấu trúc chặt chẽ khiến người đọc vừa cảm thấy giải trí vừa buộc phải trả lời các câu hỏi đầy tính phản tư. 

Nguyệt Cầm