HARRY POTTER AND THE SURPRISINGLY POIGNANT LITERARY THEME
J. Andrew Deman

Harry Potter là hiện tượng văn học của thế kỷ trước, và trong khi xã hội chúng ta không gặp khó khăn gì trong việc tôn vinh tác phẩm của J.K. Rowling, cộng đồng văn học lại có phần chậm rãi hơn trong việc thấu hiểu chính xác thông điệp của bộ truyện. Chúng ta có xu hướng nghĩ về Harry Potter như một niềm vui được thoát ly khỏi thực tại để đến với một thế giới mới lạ, nhưng Rowling cũng tài tình xây dựng một chủ đề sâu sắc, có nhiều điểm chung với vở bi kịch Vua Lear. Chủ đề này nằm ở cốt lõi của thế giới phù thủy, phản ánh trực tiếp thực tại phổ quát của loài người: Cuộc đấu tranh để chấp nhận thực tế rằng ai rồi cũng sẽ chết.

Dĩ nhiên, cái chết là một tác động vô cùng lớn lao trong Harry Potter. Cái chết khởi nguồn xung đột cốt lõi của bộ truyện; cái chết leo thang trong mỗi trang sách; cái chết tạo ra vũ khí để Harry có thể đánh bại Voldemort; và cái chết giải quyết cuộc xung đột cuối cùng khi cái chết của Voldemort chính là kết thúc của cuộc chiến. Cái chết tái diễn trong suốt bộ truyện, nhưng sự tái diễn vốn không đủ để tạo thành một chủ đề. Nhà lý luận văn học Roger Fowler diễn giải: “Một chủ đề luôn luôn là một vấn đề, nhưng một vấn đề không phải lúc nào cũng là một chủ đề. Một chủ đề không thường được coi là nguồn cơn của một tác phẩm nghệ thuật, mà là một nhánh vấn đề được gián tiếp thể hiện thông qua sự tái diễn của một số sự kiện, hình ảnh hoặc biểu tượng. Chúng ta nắm bắt chủ đề bằng cách suy luận – đó là sự phân tích những hình tượng và biểu tượng, chứ không phải định lượng chúng.”

Do đó, một chủ đề là một quan điểm dễ nắm bắt xuất hiện từ mô thức của sự tái diễn – một sự khẳng định, nếu bạn cho là vậy, mà chúng ta nhận thức được thông qua sự lặp lại tăng tiến và những biểu tượng liên quan.

Vậy, tất cả những cái chết này đóng vai trò gì trong bộ truyện Harry Potter?

Cái chết trong Potter

Trong cuộc phiêu lưu đầu tiên của mình, Harry bị cám dỗ bởi “Hòn đá Phù thuỷ” huyền thoại. Kết thúc phần truyện này, lý do duy nhất khiến Harry lấy được viên đá từ Tấm Gương Ảo Ảnh là vì cậu không muốn sử dụng nó. Nhờ đó, cậu lập tức thiết lập vị thế đối lập với Voldemort, kẻ tuyệt vọng tìm kiếm hòn đá để đạt được thứ mà nhân mã Firenze miêu tả là “sống dở – một kiếp sống bị nguyền rủa”.

Khi nghe điều này, Harry thắc mắc: “Nhưng ai lại tuyệt vọng dữ vậy? Nếu bị nguyền rủa suốt đời thì thà chết phứt còn hơn,” từ đó ta thấy được quan điểm cá nhân của Harry về sự lựa chọn của Voldemort. Chính thầy Dumbledore cũng đã củng cố quan điểm của Harry ở đoạn cuối phần truyện, bằng cách nói với Harry rằng “nói cho cùng thì đối với một đầu óc tổ chức tốt, cái chết cũng giống như một cuộc phiêu lưu vĩ đại khác.” Nếu chúng ta ghép những chi tiết này lại với nhau, chủ đề cái chết mà Rowling sử dụng hoàn toàn được trình bày trong cuốn sách đầu tiên.

Khi bộ sách tiếp tục, chính cái chết đã định hình sự phát triển nhân cách của Harry. Cái chết của Cedric tác động mạnh mẽ đến tâm lý Harry, cái chết của chú Sirius cho Harry thấy cái giá phải trả vì những sai lầm của mình và mức độ mà cái chết có thể thay đổi tương lai cậu. Dĩ nhiên, cái chết của cụ Dumbledore khiến Harry trở nên mất phương hướng và dễ bị tổn thương, buộc cậu phải trưởng thành để đối diện với một trách nhiệm cá nhân cao cả. Và đến tập truyện cuối cùng, cái chết của Harry tượng trưng cho nguồn sức mạnh lớn lao mà cậu được ban cho để vào khoảnh khắc cuối cùng đánh bại Voldemort, kẻ có điểm yếu được tạo ra từ chính những trường sinh linh giá, ma thuật đen tối được sử dụng để bảo vệ hắn và phải trả giá bằng những linh hồn sống.

Khi Harry bước đến cái chết của mình, Rowling viết: “Mỗi giây nó thở, mùi cỏ, làn không khí mát lạnh vuốt ve khuôn mặt nó, sao mà quý giá.” Trong khoảnh khắc này, khi Harry chấp nhận cái chết, cuộc sống bỗng chốc trở nên ngọt ngào, thậm chí là đẹp đẽ – một sự tương phản sắc nét với kiếp sống bị nguyền rủa mà Voldemort không thể thoát khỏi. Sự tương phản này một lần nữa là điểm mấu chốt của chủ đề cái chết mà Rowling khai thác. Voldemort là dấu hiệu của cái chết, hắn gieo rắc cái chết đến bất cứ nơi nào hắn đi qua, quân đội của hắn là những “Tử thần Thực Tử”, và một số khía cạnh trong hình tượng của hắn khiến người ta liên tưởng đến huyền thoại về Tử Thần.

Thật dễ dàng khi kết luận rằng Harry chỉ đơn giản là “chiến đấu với cái chết” trong loạt truyện, nhưng phải nói rằng vai trò đó thực sự được dành riêng cho chính Voldemort, cái tên dịch từ tiếng Pháp nghĩa là “cuộc trốn chạy khỏi cái chết” chứ không phải bản thân cái chết. Toàn bộ loạt truyện kể về một nhân vật phản diện vật lộn để phủ nhận cái chết, tương thích với một nhân vật chính diện đang trưởng thành để chấp nhận cái chết. Nếu điều này nghe có vẻ bi quan, Severus Snape sẽ đồng ý với bạn khi than thở rằng cụ Dumbledore “đã nuôi nó như nuôi heo chờ ngày mổ thịt.”

Bất chấp sự phản đối trên, bản thân thầy Snape sẵn sàng chết vì lý do chính nghĩa, giống như James và Lilly, giống như Sirius, giống như Dumbledore và giống như tất cả những người đã bỏ mạng trong trận chiến Hogwarts. Ngay cả con cú tội nghiệp của Harry, Hedwig, cũng chọn cái chết để bảo vệ thứ mà nó yêu thương.

Khi được coi là một mô thức, chủ nghĩa anh hùng trong Harry Potter có nghĩa là chấp nhận cái chết. Ngược lại, việc chiến đấu chống lại cái chết tương tự như việc dùng cơn thịnh nộ để chống lại cuồng phong của Vua Lear, giống như Voldemort, bị giáng xuống thành một sự tồn tại bị nguyền rủa.

Một tiền lệ danh giá

Ý niệm về cái chết trong dòng văn học giả tưởng có vẻ khác thường đối với một thể loại văn học thường có mối liên hệ với chủ nghĩa thoát ly. Tuy nhiên, thực tế đi ngược lại, và chủ đề của Rowling rất thường gặp trong thể loại này. Chẳng hạn, J.R.R. Tolkien đã từng viết bài tiểu luận “Bàn về những câu chuyện thần tiên”, trong đó ông mô tả vai trò nổi bật của cái chết trong thể loại giả tưởng. Tolkien viết:

“Có rất ít bài học được truyền tải rõ ràng trong [dòng văn học giả tưởng] bằng gánh nặng của sự bất tử, hay nói chính xác hơn là cuộc đời vô tận, nơi mà những thứ chóng tàn rồi sẽ biến mất. Những câu chuyện cổ tích đặc biệt có xu hướng truyền tải những điều như vậy, từ ngày xưa và vẫn còn cho đến ngày nay.”

Đối với Tolkien, tiểu thuyết kì ảo là một thể loại thường xuyên bàn luận về chủ đề chết chóc, đồng thời cung cấp cho chúng ta “sự an ủi” nỗi sợ của ta với cái chết. Ông nói đến ví dụ của chính mình, tiên tộc của Trung Địa (Middle Earth), để cho thấy cách ông miêu tả sự bất tử là không ai mong muốn.

Tiên tộc trong tiểu thuyết của Tolkien không bao giờ phải chết – và kết quả là cuộc sống của họ rất khốn khổ. Mặc dù ít ác độc hơn Voldemort, nhưng bản chất sự tồn tại bất tử của họ thực sự khá giống với nhân vật phản diện của Rowling –  một sự tồn tại bị nguyền rủa.

Chuyện kể về ba anh em

Sự tóm lược cô đọng nhất của chủ đề cái chết trong Harry Potter là việc lồng truyện trong truyện, Chuyện kể về ba anh em, được kể trong phần truyện Harry Potter cuối cùng. Ba anh em phải đối mặt với Thần Chết và phản ứng theo ba cách khác nhau. Và chỉ có người em út, người chấp nhận cái chết mới thoát khỏi kết cục tàn bạo và nhục nhã. “Và lúc đó người em út chào đón Thần Chết như một người bạn cũ, vui vẻ cùng Thần ra đi, và cả hai rời khỏi thế gian như hai kẻ đồng đẳng ngang tài.”

Vậy là việc “cậu bé vẫn sống” đồng thời là “cậu bé đã chết” không phải một nghịch lí. Thật vậy, lập luận của Rowling rằng chỉ khi ta chấp nhận rằng sự tồn tại của mình vốn là một làn gió thoảng qua, chúng ta mới có thể thực sự sống một cuộc sống có ý nghĩa và mục đích.

Chạy trốn khỏi cái chết là từ bỏ tất cả những thứ làm cho cuộc sống trở nên đáng sống. Đây không chỉ là một thông điệp nhỏ được cài cắm thật thông minh trong câu chuyện về cậu bé phù thuỷ – mà sự cộng hưởng từ chủ đề này tới tất cả mọi người trên thực tế có thể là một phần rất lớn của bộ tiểu thuyết nổi tiếng toàn thế giới. Harry Potter, bạn thấy đấy, có một cái gì đó để nói.

Hết.

Chan Trang dịch.

Bài viết gốc được thực hiện bởi J. Andrew Deman, đăng tại The Conversation.