2020 là một năm đầy khó khăn. Hẳn nhiên đó là điều ta dễ và phải chấp nhận. Thế nhưng trong cơn bĩ cực của ánh sáng tối tăm, một vài cánh tay vẫn đang nhoài ra cố gắng kết nối với nhau, giữa người với người, cho những điều tốt đẹp. Nhưng nếu chưa gặp đúng cánh tay của riêng bản thân mình thì 15 cánh cửa văn học sau đây hy vọng sẽ là nơi trú ngụ cho những đôi cánh đã quá rã rời, từ nhẹ đô nhất đến nặng lòng nhất, với một tiêu chí chấm hạng không thể free-style hơn nữa. Xin mời bước vào hành trình đi đến tận cùng đêm tối.

*

15. Phố Hoài (Trần Thị Trường)

Nhà văn của phụ nữ – Trần Thị Trường – đã trở lại với Phố Hoài sau hơn 10 năm ấp ủ. Có thể nói với cuốn sách này, Trần Thị Trường lần đầu tiên thiết lập nên kho từ điển về thời bao cấp bằng chính các nhân vật, câu chuyện và đủ thứ thượng vàng hạ cám hiện diện trong này. Thông qua những nhân vật gặp nhiều trắc trở và đầy biến động theo suốt chiều dài lịch sử, Trần Thị Trường, như người canh gác khu phố hoài niệm, lắng nghe tiếng gió một buổi chiều xưa để ghi chép lại, để tưởng nhớ lại một thời gian khó mà cũng đẹp đẽ với sự sẻ chia.

Cũng chính như nơi tên gọi của cuốn sách này, Phố Hoài sẽ mãi còn đó, vọng mãi, vọng hoài, vọng dài đến độ phức tạp trở thành yếu điểm. Để nói về cái chưa được nhất của cuốn sách này thì đó là độ lê thê, thế nhưng bởi ai cũng thích giật gân những trò cấm cản, nên nó đứng đó và là chứng nhân cho thói buôn chuyện chưa khi nào ngơi. Bởi lẽ, mượn một câu từ Trần Thùy Mai, có ai buôn nhân nghĩa mà trông có lời hay không?

14. Phong cảnh bên này (Vương Mông)

Là một trong những tác gia Trung Quốc được in nhiều nhất ở tại Việt Nam từ tiểu thuyết đến sách nghiên cứu sử học, triết học, Vương Mông từ lâu cho thấy văn nghiệp trải dài với nhiều đỉnh cao, mà một trong số đó không thể không nhắc đến Phong cảnh bên này – bộ thiên trường tiểu thuyết về đời sống tộc người Tân Cương ở thời giao hòa hậu Cách mạng văn hóa, phong trào Tứ Thanh. Bởi lối tuyên truyền đi từ mặt xấu và cái phiến diện mà Phong cảnh bên này đã phải đắp chăn lên bờ xuống ruộng đến hơn 40 năm mới được xuất bản. Tuy thế ở thời điểm này ngay khi ra mắt, giới độc giả trẻ đã đón nhận vô cùng nồng nhiệt và ngay lập tức đoạt giải Mâu Thuẫn lần 9 năm 2015.

So sánh một cách không hề khập khiễng, những ai yêu quý Sông đông êm đềm chắc hẳn sẽ thích Phong cảnh bên này như cuộc đối thoại của hai tư tưởng, hai nền văn hóa. Nhưng xét hơn 40 năm vụt qua như một ánh chớp, Phong cảnh bên này vẫn không thoát khỏi bàn tay của sự lỗi thời với lối tuyên truyền đậm chất Cách mạng. Nhưng về tài năng và những kỹ nghệ của chính Vương Mông từ thời kỳ ấy, hiếm có một ai tỉ mỉ mà đầy Dumas một cách như thế.

13. Biên sử nước (Nguyễn Ngọc Tư)

Là một trong những nhà văn Việt Nam “bán vạn bản”, Nguyễn Ngọc Tư từ lâu đã chứng minh được vị thế độc tôn của mình ở dòng văn học sông nước đậm tính miền Tây Nam Bộ. Thế nhưng, không dừng ở đó, với cuốn tiểu thuyết thứ hai (sau Sông) như khởi đầu cho một lãnh địa mới, nhà văn đoạt giải Liberaturpreis 2018 đã kịp làm mới và thay máu văn chương chính mình.

Với cuộc hành trình đi tìm trái tim Đức ngài trong hơn hai ngàn không trăm bốn mươi sáu ngày và những hệ lụy sau đó, Biên sử nước tiếp nối những di sản trước khi một lần nữa viết tiếp những thân phận đàn bà long đong chìm nổi trong cái mặn mòi của xứ cù lao bằng một thể nghiệm không mới, nhưng rất cần thiết cho chính tác giả. Dũng cảm, súc tích mà đầy cảm xúc, Biên sử nước như một nhận định, là cú thăng hạng cần thiết cho sự nghiệp của Nguyễn Ngọc Tư. Thế nhưng nhìn nhận một mặt khách quan, Biên sử nước rõ ràng là mới với Nguyễn Ngọc Tư, nhưng không hề lạ với giới độc giả. Chiều sâu, tưởng tượng, đối thoại, kích thích là thứ mà Biên sử nước cần; để không hòa mình, hòa tan, lợn cợn và bì bõm trong dòng sáng tạo của văn học mới Việt Nam.

12. Vòm rừng (Richard Powers)

Với chuẩn tiểu thuyết đoạt giải Pulitzer, Vòm rừng ẩn chứa trong mình độ dày tuyệt đối, tính chính trị dằng dai và khả năng bị cắt rất cao từ (những) tiến sĩ văn chương thích ngồi cào phím khua môi múa mép và bầy tùy tùng lúc nhúc theo sau nếu có cơ may Powers là người Việt Nam. Thế nhưng khác với Donna Tartt khi những chiêm nghiệm mỗi người mỗi khác, Richard Powers lần này đã chạm được tay vào vấn đề nhức nhối không thể không thấy khi kết hợp được lĩnh vực sinh thái cùng với văn chương dựa trên thần thoại, mà ở đây là thần thoại Bắc Âu.

Vòm rừng vĩ đại như một cái cây, từ đó tỏa ra nhiều nhánh là nhiều nhân vật – nơi họ gặp nhau, tụ lại, phân chia, tách dòng rồi sẽ phong môi một kiếp nào đó. Lối viết của Richard Powers vốn dĩ loằng ngoằng, đặc biệt như những dây leo vươn ra mọi phía đón lấy ánh sáng; thế nên chuyển ngữ là việc khó khăn, vì những dây leo vốn khó đánh bại, dịch thuật như cách đè nén – cương quá hóa gãy, nhu quá hóa lìa; và bản Việt ngữ là nạn nhân tiếp theo của lối kháng cự tầng tháp Babel. Có những cuốn sách rất khó hoặc không thể dịch (một cách trọn vẹn) và tin chắc rằng Vòm rừng thuộc về phe đó. Nhưng cũng nên nhớ bất toàn vẫn đẹp. Chí ít đã đẹp một cách nào đó.

11. Mình cần nói chuyện về Kevin (Lionel Shriver)

Tuy không thuộc thể loại trinh thám – kinh dị thế nhưng tác phẩm quan trọng nhất của Lionel Shriver này có thể khiến bất cứ ai rùng mình chỉ sau một nửa cuốn sách. Được viết dưới hình thức trao đổi thư từ của cặp vợ chồng sau ngày thứ 5 bi kịch tìm tới; cuốn sách kỳ lạ, hung hăng mà đầy sắc bén này kể về mối quan hệ đối nghịch giữa mẹ và con trai trong những khúc mắt lớn lên từ từ. Liệu người mẹ thành công và có mọi thứ để rồi mang thai chỉ như nghĩa vụ có thể truyền đi cảm nhận hay mã di truyền nào đó cho cậu con trai để sự căm ghét, lạnh lùng ngày càng đến gần trở nên bộc phát?

Mình cần nói chuyện về Kevin là cuốn tiểu thuyết tâm lý, sắc sảo, ngộp thở và đầy choáng váng – một lần xuất hiện rồi sủi bọt tăm, để đến sau này khó ai tả được cái vỏ lạnh lùng mà đầy thách thức như cuốn sách này một lần đã từng. Từng chiến thắng giải Orange năm 2003, được chuyển thể thành phim điện ảnh vào năm 2011 với nhiều đề cử danh giá cho giải Cành cọ vàng ở Liên hoan phim Cannes, giải BAFTA, giải Quả cầu vàng… Mình cần nói chuyện về Kevin quan trọng và là độc nhất cho đến ngày nay.

10. Tuổi thơ, từ bộ trilogy Những cảnh đời tỉnh lẻ (J. M. Coetzee)

Được biết đến như một trong những nhà văn mai danh ẩn tích nhất trên thế giới, bộ ba Những cảnh đời tỉnh lẻ là cơ hội hiếm hoi mà một J. M. Coetzee yếm thế, xanh xao và có phần nào bạc nhược lần đầu tiên hiện lên tỏ tường trước mắt người đọc. Bộ ba lướt ngang lần lượt từ khi còn nhỏ nơi bình nguyên Karoo với nhiều biến động trong Tuổi thơ để đến với khoảng thời gian chạy sang nước Anh vòng tránh chiến tranh và giảng dạy tại đại học Buffalo trong Tuổi trẻ. Mùa hè khép lại một vòng tuần tự bằng sự kiện phản đối Chiến tranh Việt Nam và Coetzee bị buộc trở về Nam Phi vào năm 71, 72; mở đầu cho một văn nghiệp hoàng huy với hai giải Booker và Nobel Văn chương.

Có thể nói trong bộ trilogy này, Tuổi thơ là cuốn hay nhất và kỳ lạ nhất bởi nó vượt thoát khỏi những motif nhân vật thường thấy của vị giáo sư nơi trường đại học hay một lão già ở vùng biên giới; để đến với cái yếm thế trong một vỏ bọc vô cùng ẩn danh, đến với bản nguyên lạ kỳ mà đầy sức hút – từ cuộc trốn chạy làn sóng hư danh mà Pychon ơi, hãy đến và bắt tay đi – chính kẻ đồng mộng dị sàng đầy trân quý này.

9. Những thứ trong suốt (Vladimir Nabokov)

Một cuốn sách lãng mạn, mơ màng và rất đỗi trong trẻo. Tiếp nối sự thành công nội vi của các cuốn tiểu thuyết Nabokov mà ông đã dịch trước đó, trong năm nay Thiên Lương có dịch thêm hai cuốn của thi hào Nga: Phòng thủ Luzhin và Những thứ trong suốt.

Với dung lượng ngắn và cốt truyện không có trình tự làm cuốn sách trở nên dễ dàng và hữu tình đến lạ, Những thứ trong suốt kể về bốn cuộc viếng thăm một ngôi làng nhỏ ở Thụy Sĩ của Hugh Person – bốn câu chuyện hoàn toàn khác nhau với mục tiêu và thủ đoạn hoàn toàn khác biệt. So với người anh em của mình, Phòng thủ Luzhin có những thứ mà cuốn tiểu thuyết nhỏ này không làm được: một cấu trúc hoàn hảo và hình thức luận siêu hình thông qua bộ môn cờ vua và chuyện tình yêu của Luzhin cũng rất xuất sắc, nhưng Những thứ trong suốt có những thứ lóng lánh khác, đó là một áng văn nguy hiểm, lập dị và cơ hội để ngôn từ của Nabokov về đúng sự lãng mạn của nó. Thiên Lương là một người dịch biến động, nhưng với những cuốn mỏng như Pnin và Mây, hồ, tháp, ông có một sự kìm hãm mình nhất định, thứ văn chương ông dịch ra bớt khó hiểu hơn, từ đó làm cho ta gần Nabokov hơn, không phải là Nabokov gần ta, theo một cách nào đó.

8. Người đến từ Mariupol (Natascha Wodin)

Là một tiểu thuyết – bán tự thuật dựa trên những sự kiện có thật trong gia đình nhà văn người Đức gốc Ukraine – Natascha Wodin – cuốn tiểu thuyết nổi bật này đi qua như cơn bão quấy làm tan tác một cây gia phả. Như lời trần tình khi viết cuốn sách này của chính tác giả “Nạn nhân sống sót từ trại tập trung trở về đã viết nên hàng loạt tác phẩm văn chương mang tầm quốc tế, sách họ viết về nạn diệt chủng đối với người Do Thái xếp đầy thư viện, thế nhưng những công nhân không phải Do Thái hồi đó bị bắt đi cưỡng bức lao động, lại im lặng, chẳng ai viết lách gì”, vì thế nó cũng quan trọng như Svetlana một lần đã từng.

Với Người đến từ Mariupol, Natascha đã viết về một thế hệ người Ukraine chịu ách gông kìm của hai nền độc tài chính trị đồng thời, về những vô luân họ đã gặp phải – thế hệ mất đi tiếng nói, niềm tin, và sẽ chẳng bao giờ trở lại như trước. Dữ dội mà xót xa, hùng hồn mà đầy cảm xúc; Người đến từ Mariupol là một tiểu thuyết dũng cảm. Thế nhưng nhỏ bé ở một góc độ, Natascha Wodin vẫn chưa phân loại được tiểu thuyết này để biến nó ra sống đời riêng lẻ, tách bạch khỏi dòng ghi chép về Holocaust ngập tràn kệ sách.

7. Jude – Kẻ vô danh (Thomas Hardy)

Một sự bắt đầu và là kết thúc. Kết thúc sự nghiệp viết tiểu thuyết của Thomas Hardy và mở ra một thế giới tiểu thuyết hiện đại mới. Guardian viết như thế trong bài đánh giá 100 cuốn tiểu thuyết tiếng Anh hay nhất mọi thời đại. Và Jude đứng thứ 26, trên cả Bà Dalloway. Với một giọng văn mẫu mực, đậm chất hiện thực, Hardy tiếp tục sử dụng cấu trúc nhân vật chính để kể về địa hạt Wassex tưởng tượng, nơi xuất hiện trong cả Far From the Madding Crowd và Tess of the d’Urbervilles.

Cũng với một câu chuyện ấy, về Jude Fawley và rất nhiều nhân vật nữ và sự cởi về câu chuyện tình dục không làm xóa nhòa đi chất hiện thực và mở lối cho tiểu thuyết một con đường mới, song chấm dứt sự giáo điều của phong cách cũ giữa lòng thời đại Victoria, một nước Anh cũ xưa nghèo khổ. Không có những kịch tính như Far From the Madding Crowd, Jude là một thước truyện thể nghiệm bằng cách cắt ngắn những xung đột để đi vào thể hiện nội tâm và phản tỉnh của tác giả với cái nhìn hiện thực cuối cùng của mình, một hiện thực bẻ vỡ bằng tình dục và những danh tiếng. Kết cục vẫn như cũ, con nòng nọc trong ao tù vẫn không kịp hóa ếch mà tan với sự suy đồi nhân tính của mình. Nguyễn Thành Nhân là một người dịch tốt, trung thành, một cuốn sách an toàn, đúng như tinh thần cổ điển của nó.

6. Người giao sữa (Anna Burns)

Thật kỳ lạ (hay không lạ kỳ) khi một tác gia người Ireland có thể am hiểu về vòng bát quái một cách trọn vẹn như Anna Burns, bởi lẽ trong cuốn sách đoạt giải Booker này, có một vòng tròn với hai đầu xoáy đi ngược vào nhau, chuyển hóa lẫn nhau, không có điểm dừng là điều hiển hiện. Ít ra bằng sự loạn trí (hay cũng có thể bởi do hormone của tuổi mới lớn hoặc Alzheimer đang tiêu hóa dần những tế bào não) mà Burns đã bày ra được thế cờ với 64 quân hầu đằng đằng sát khí mà đạn đã sẵn lên nòng chỉ còn chờ bắn vào ai dũng cảm đọc nó. Quân vương luôn luôn nấp sau ả hậu, cũng là chính trị nấp sau văn chương, là duy ý niệm nấp sau vô phương ngàn hướng, là cái giả khờ nấp sau khôn ngoan…

Người giao sữa là áng văn như thế, là bức màn chia hai, là phông nền hắt bóng – là nó nhưng không phải nó – là người giao sữa nhưng không phải người giao sữa. Ai như đang muốn vào trại tế bần hãy đi vào đây với bầu không khí ngập tràn cổ tích – nơi mà tiên tử được gắn súng ống còn kẻ phàm trần trở nên ngu ngơ. Rất Anna Karenina – ngoại tình tiên phong. Rất Burns – nhiều kiểu bùng cháy.

5. Trường ca Achilles (Madeline Miller)

Mất hơn 10 năm để hoàn thành một áng sử thi thoát xác ra khỏi cốt truyện đã quá quen thuộc của Odyssey. Với Trường ca Achilles, Madeline Miller đã chọn con đường không mấy dễ dàng. Một điều phải khẳng định rằng, đây không phải là một fan-fic bắt nguồn từ trong Homer, mà nó độc lập, có chỗ đứng, có ảnh hưởng và tầm quan trọng riêng. Từ việc tách Achilles khỏi những điển tích vốn dĩ quen thuộc đến việc đẩy Patroclus thành nhân vật chính; Madeline từng bước khử đi dáng vẻ bao trùm ở nơi tổng thể, mang đến người đọc một lãnh địa riêng với cuộc tình đẹp đến vô tường tận của hai anh hùng vượt thoát khỏi những số mệnh, bi kịch, trả thù, tỵ hiềm, tai ương.

Có những tác gia trong suốt sự nghiệp loanh quanh tìm tiếng nói riêng, tìm gió phong môi phôi thai ý niệm; nhưng Madeline Miller dường như không cần điều đó, vì vốn dĩ Trường ca Achilles đã là quá nhiều và là tất cả. Từng chiến thắng giải Orange năm 2012, Trường ca Achilles đến nay vẫn chứng tỏ sức hút của bản thân mình khi một lần nữa quay trở lại danh sách bán chạy của tờ The New York Times đầu tháng 12 năm nay sau hơn 10 năm phát hành.

4. Tuyển tập Modiano (Patrick Modinano)

Nếu Séc là nền văn chương được giới thiệu nhiều nhất trong năm vừa qua, thì Modiano lại là tác gia được dịch nhiều nhất với 4 đầu sách – những trước tác tiêu biểu cho sự nghiệp lãng quên. Rõ ràng rằng ai cũng có thể tuyên bố Modiano một màu, nhưng sự một màu đó ẩn chứa ngập tràn sắc độ. Ông một màu nhưng không một màu mà một màu đó vận động trong chính khoảng không chỉ có một màu, với những nhân vật không hơn một màu nối dài như chuỗi những phim âm bản để màu lãng quên thành ra nhiều màu, thành khoảng ombre đầy tràn sắc độ, mà “trường đoạn đau đớn ở ga tàu điện ngầm George-V” hay “cuộc truy hoan bi thảm” là những cấp độ bị lỗi kỹ thuật khi những màu sắc đè chồng lên nhau, bởi sự đãng trí, cái lãng quên, người mẹ Bắc Phi, người cha cách mệnh, người em đã xa.

Cũng giống như bộ trilogy từ Coetzee, Những đại lộ vành đai, Kho đựng nỗi đau, Hoa của phế tích và Con chó mùa xuân là những phong hóa của xứ Paris đã thành rêu phủ, với chuỗi nhân vật work-in-progress không ngừng kết thúc từ cuốn sách này đến cuốn sách kia. Ai không ngại cuộc đời hai màu, xin vào cửa này!

3. Những câu chuyện về khu phố nhỏ ven sông (Jan Neruda)

Chưa khi nào văn học Séc được mùa như năm vừa qua. Việc in tiếp tục Čapek, Kundera, tái bản Kafka hay giới thiệu mới Hašek đã cho thấy sức sống mãnh liệt của nền văn học này, mà một trong những nhà văn quan trọng nhất thế kỷ 19 – Jan Neruda cũng đã kịp đến với độc giả Việt Nam.

Tương tự Sue với bộ Bí mật thành Paris hay Zola với bộ Ba thành phố, Những câu chuyện về khu phố nhỏ ven sông cùng kết cấu đơn giản, các nhân vật mới lạ trong sự quan sát đầy tự nhiên đã khắc họa thành công một xã hội đương thời đầy tỵ hiềm, ganh ghét, ích kỷ, vụ lợi; nhưng cũng đồng thời qua đó, sự yêu thương, nỗi đồng cảm và những cánh tay dang rộng vẫn luôn chào đón. Một tập truyện ngắn vô cùng quan trọng. Và tác phẩm của Neruda như một hí trường ngập tràn tính cách từ những nhân vật – ta cứ vào đấy và hãy dạo chơi; mua vé, đến cửa và ngồi nghe hát – cả một xã hội đầy những drama (karma) sẽ đến bên bạn.

2. Hồ sơ Rachel (Martin Amis)

Cuốn tiểu thuyết đầu tay hoang dã và đầy thô vụn của Martin Amis – một trong 50 nhà văn Anh vĩ đại nhất kể từ năm 1945 đến nay – đã khắc họa được một tuổi trẻ bật tung nội lực trong những biến động vô cùng cá nhân: về cuộc sống, sự trưởng thành, những khám phá dục tính và những trách nhiệm đầu đời.

Tiếp nối thế hệ Beat nhưng đã thoát khỏi con đường ngự trị của thời kỳ jazz vàng son mà Kerouac là một đại diện xuất sắc; với Hồ sơ Rachel, nhân vật Charles Highway của Amis biến thân trở thành một trong những tượng đài châm biếm xã hội trong nét thô vụng, kệch cỡm, gợi tình mà đầy sức hút. Một tác phẩm không thể bỏ qua. Nào, Kerouac! Hãy bỏ chiếc xe cà tàng chạy suốt mùa đông mùa hạ, những cảnh trần truồng, những ngôi nhà chứa ở Mễ Tây Cơ – lại đây mà ngồi với nhau, hai ta sẽ có một cuộc đời khác – mở toang, phóng túng, hư hao, chơi bời nhưng đầy e sợ trong trái tim kia – nếu gặp Amis, cho tôi gởi lời chào, đến Kerouac.

1. Người trong gương (Will Eaves)

Người trong gương là một tiểu thuyết mê lộ tuôn trào đa góc nhìn, một vùng không gian thấm đẫm tính Kafka dàn phẳng. Với tác phẩm này, tiểu thuyết gia người Anh Will Eaves đã dựa trên câu chuyện có thật vào những ngày cuối đời của nhà toán học, logic học và mật mã học Alan Turing để khắc họa nên một tâm hồn cô độc, một số phận đã quá mỏi mệt cho những trầm kha ông phải gắng chịu.

Đây rõ ràng là một tác phẩm không hề dễ đọc khi cấu trúc thường thấy nơi tiểu thuyết hiện đại bị phá vỡ để đến với những ảo ảnh đan chồng, những dằn xé nội tâm để rồi mắc kẹt trong mê cung của đêm trường tăm tối. Kết hợp giữa hiệu ứng màn trập chuyển cảnh với tốc độ nhanh, những miêu tả đẹp đẽ vô song cùng những hình tượng đậm tính thần thoại; một khi đã hòa vào đây, đã sống một cuộc đời khác cùng Alan Turing, người đọc sẽ như Theseus cùng sợi chỉ đỏ bước ra về phía ánh sáng khỏi hang quái vật.

*

Ngoài ra do bức tường chữ của top 15, những cuốn sách như Chiếc xe đạp bị mất cắp từ Ngô Minh Ích, Nàng tóc đỏ của Orhan Pamuk, Trong khi chờ Bojangles của Olivier Bourdeaut hay Kho báu bị nguyền rủa của Michel Bussi là không thể không gọi tên và rất xứng đáng để được ghi nhận. Những tên tuổi sau đây cũng rất ngang sức nhưng không có trong danh sách chỉ bởi tác giả vẫn chưa đọc xong, hoặc chưa có cơ hội đọc. Bao gồm Những cậu bé kẽm của Svetlana, Châu Phi nghìn trùng của Isak Dinesen, Chết giữa mùa hè của Yukio Mishima, Căn phòng Giovanni của James Baldwin, Chuyện trẻ con của A. S. Byatt…  Ngoài ra những tên tuổi hot nhưng đầy thất vọng cũng đã không thể góp mặt trong này, mà hiển hình là 2666 trước một Đêm Chile đầy ngập hào quang. Xin cúi đầu nhận lỗi.

Hết.

minh.